آیین‌ها و مراسم نمایشی زاده همین دوران هستند. جادوگر می‌کوشد به نیروهای نامرئی امکان حضور ندهد؛ مذهب برعکس سعی در کنار آمدن با آن‌ها دارد. جدایی واقعی علم از اسطوره در اروپا از قرن هفدهم آغاز شد.
شاخه زرین، مشهورترین اثر جیمز فریزر (۱۹۴۱-۱۸۵۴)، مجموعه‌ای‌ست غنی از اعتقادات مذهبی و جادویی مردم در سراسر جهان. فریزر کوشیده است تا رفتار مشترک انسان‌ها را در این عرصه جمع‌آوری کند. شاخه زرین پژوهشی‌ست گسترده و عمیق در فرهنگ تطبیقی اسطوره و دین. فریزر دین را به عنوان پدیده‌ای فرهنگی ورای متن الهیات بررسی کرد و از این روی سهمی بزرگ در مردم‌شناسی قرن خویش برعهده گرفت.
فریزر می‌کوشد وجه مشترک ادیان ابتدایی را با ادیان پسین هم‌چون مسحیت نشان دهد. به نظر او، همه ادیان در اصل، ریشه در آیین‌های باروری دارند. پرستش و قربانی کردن با “تجسد خدایی میرنده و زنده‌شونده” در رابطه است. خورشید، موهبتی که نور ارزانی می‌دارد، به وقت زمستان می‌میرد تا به وقت بهاران در وصلت با زمین دگربار گیاهان از رابطه جنسی آنان با هم جان گیرند. به نظر فریزر، همه اسطوره‌های جهان ریشه در همین باور دارند.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
در “شاخه زرین” ایزدی می‌میرد تا دوباره زنده شود. ایزد در واقع گیاهی‌ست که بر اساس سه شخصیت اسطوره‌ای “آدونیس”، “آتیس” و “ازیریس” مورد تحقیق قرار گرفته است. این سه شخصیت ایزدانی میرنده هستند که در فرهنگ‌های مختلف دگربار زنده می‌شوند.
“شاخه زرین” را یکی از تأثیرگزارترین کتاب‌های قرن نوزدهم می‌دانند. چاپ نخست آن در ۱۸۹۰ حادثه‌ای بزرگ بود. آن را کتابی خطرناک خواندند که به جنگ فرهنگ مردم رفته است. خشم مسیحیان را برانگیخت تا آن اندازه که نویسنده مجبور شد فصلی از آن را که در رابطه با مصلوب شدن مسیح بود، موقتاً حذف کند. نویسنده در واقع از نخستین کسانی بود که کوشید از مذهب تابوزدایی کند. او می‌خواست فرهنگ را از تابوها برهاند. کوشید چیستی و کیستی ما را در تابوها بازبشناسد.
این اثر تحقیقی‌‌ست در شیوه زندگی نیاکان ما، آیین‌های آنان، پرستش، خانواده و مراسم جشن و عزا که همه به شکلی در بند خرافات و تابوها اسیر بودند. در “شاخه زرین” می‌توان به چگونگی متمدن شدن انسان نظر کرد و شاهد تحول او از حیوانی وحشی به انسانی متمدن بود.
در “شاخه زرین” می‌توانیم سرگذشت خود را از عصر جادو مرور کنیم، شاهد رزم و بزم، عشق و مرگ نیاکان خود باشیم، دیروز خود را در اسطوره و تاریخ بجوییم. فریزر ثابت کرد که تابوها به یک خلق یا یک منطقه تعلق ندارند. دین پدیده‌ای عمومی‌ست. همه ادیان خود را مقدس، یگانه و برحق می‌دانند. یافتن ریشه دین‌ها در جادو یعنی تقدس‌زدایی و جنگ با خرافات. فریزر ثابت کرد که همه انسان‌ها یک شباهت اساسی با هم دارند.
تأثیر “شاخه زرین” تنها بر مردم‌شناسی، انسان‌شناسی، تاریخ و جامعه‌شناسی نبود؛ ادبیات نیز از آن بهره برد. جیمز جویس، تی.اس. الیوت، دی. اچ. لارنس، ازرا پاوند، جوزف کمپل و بسیاری دیگر آن را ستوده، در آثار خویش از آن استفاده کرده‌اند. فروید با خواندن این اثر به اسطوره توجه نمود و “توتم و تابو” را نوشت. توین‌بی با الگو قرار دادن آن کوشید تا تاریخ دیگری بنویسد. “شاخه زرین” راه را برای نزدیکی دو علم روانکاوی و انسان‌شناسی باز کرد. به طور کلی، تأثیر این اثر را نمی‌توان بر کار پژوهشگران قرن اخیر نادیده گرفت.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
فریزر کوشید پایه‌ای برای ساختار جوامع کهن، اینکه چه‌سان امور خویش را سامان می‌دادند و فلسفه حیات آنان بر چه استوار بود، بیابد. برای این کار از سفرنامه‌هایی که سیاحان غربی در سفر خویش به کشورهای دوردست از خویش به‌جا گذاشته بودند، آغاز کرد و سرانجام تصمیم گرفت خود بار سفر بربندد. او در تحقیقات خویش جنوب هندوستان را به رم باستان و آفریقا را به آسیا وصل کرد تا در شکل زندگی جمعی آنان فصل مشترکی بیابد.
آغاز حرکت او از فلسفه بود، ولی به مردم‌شناسی رسید. از مطالعه در ماهیت تفکر بشر آغاز کرد و به بررسی در تاریخچه این تفکر روی آورد. ذهن بشر را در متن فرهنگ‌ها در اعصار مختلف، به‌ویژه آنگاه که به مذهب و جادو آمیخته بود، مورد بررسی قرار داد. به فرآیند تفکر و شیوه‌های مختلف تظاهر آن‌ها در مکان‌های مختلف نظر کرد و سرانجام در کمال شگفتی دریافت که دنیای مسحیت امروز، شکل تداوم‌یافته همان نگاه است. نشان دادن شباهت‌ها در آداب و آرای بدویان و امروزیان امری بود که پس از چاپ آن آشوبی به‌پا کرد و خشم کلیسا را برانگیخت.
به نظر فریزر، روند تکاملی فکر تا رسیدن به حال، مراحلی چند پشت سر گذاشته که نتیجه هر یک نوعی فرهنگ شده است. برای نمونه: آن‌که باران می‌خواهد به رقص باران روی می‌آورد تا آرزویش را بیان دارد، و این عصر جادوست. پس از آن زمانی فرا می‌رسد که این انسان مأیوس به زانو می‌افتد و به نیایش روی می‌آورد و این عصر مذهب است. پس از آن زمانی می‌رسد که انسان می‌بیند با دعا و نیایش کاری از پیش نمی‌رود، به تحقیق در علت نباریدن، به عالم طبیعت روی می‌آورد و می‌کوشد تا جهان را به خواست خویش سامان بخشد؛ این عصر علم است.
جادو و علم از آن‌جا که هر دو فن مداخله‌اند، وجه مشترکی باهم دارند. مذهب خلاف آن‌ها همه‌چیز را به خدایان نسبت می‌دهد. در علم آگاهی نقش دارد، چیزی که در جادو وجود ندارد.
تحقیقات فریزر نشان داد که نمی‌توان جادو را از دین جدا کرد. اسطوره‌ها و آیین‌های هر قومی با مهارت‌های آنان در زندگی در رابطه است. فریزر دورنمایی از تحولات ذهنی بشریت را نشان داد که کنجکاوی‌های تاریخی را تحریک می‌کرد و انسان را به کشف افق‌های ناروشن رهنمود می‌شد.
فریزر دریافت که توتم‌پرستی شکل واحدی در جهان داشته است. کوشید میان امر حاکمیت و حوزه دینی رابطه‌ای کشف کند تا مفاهیمی چون “ایزدپادشاهان” و “مرگ خدا” را بررسی کند. او کشف کرد که در جوامع ابتدایی دین ایجاد اقتدار سیاسی می‌کرد و قدرت سیاسی را مقدس می‌گرداند.
فریزر کوشید رویدادهای تاریخی را بر باورهای فلسفی ذهن سازندگان تاریخ بررسی کند تا از اغتشاش موجود راهی به آینده بیابد. به نظر او، “رفتار بشر استوار بر تداعی معانی است”. این نگرش پیامدهای گسترده‌ای در روشنگری داشت و او را به معناشناسی مدرن رهنمون شد.
مردم‌شناسی برای فریزر مطالعه تفکر است: «نه آن‌چه امروز می‌اندیشند، بل‌که مطالعه آن‌چه اندیشیده‌اند و نیز مراحلی که فرآیند اندیشیدن طی کرده است». او کوشید از طریق “قوم‌شناسی تطبیقی” به این مهم دست یابد. بی‌هیچ تردیدی “شاخه زرین” تأثیرگزارترین کتاب در زمینه شناخت ماهیت فرهنگ‌های کهن است. انسان در این اثر هویت خویش را کشف می کند.
فریزر در اسکاتلند به دنیا آمد، پیش از ورود به دانشگاه زبان‌های لاتین و یونانی آموخت، در گلاسکو حقوق و سپس فلسفه تحصیل کرد و تا پایان عمر استاد انسان‌شناسی دانشگاه لیورپول بود. او از معدود دانشمندانی است که از مقبولیت عام در جهان برخوردار است.
“شاخه زرین” ابتدا، در زمان حیات نویسنده، در دوازده جلد انتشار یافت. سپس چند سال پیش شکل خلاصه‌شده‌ای از آن در هزار صفحه در انگلستان منتشر و با استقبال مواجه شد. این اثر سرانجام با یک قرن تأخیر توسط کاظم فیروزمند به فارسی ترجمه شد و نشر آگاه آن را منتشر کرد. پانزده بار بازچاپ آن در طول هشت سال نشان از استقبال و ارزش آن در میان ایرانیان دارد.
“شاخه زرین” اثری‌ست خواندنی و آموزنده که می‌توان هم‌چون داستانی جذاب آن را خواند و از آن لذت برد. در تطبیق مصداق‌های فریزر با فرهنگ ایران‌زمین، آن‌چه در ذهن کشف می‌شود، خواندن را لذت‌بخش‌تر می‌کند. کار ناشر و مترجم در نشر این اثر ستودنی است.
* این یادداشت نظر نویسنده را منعکس می‌کند و الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.
