عزیزی در اقصای تبریز بود

که همواره بیدار و شب‌خیز بود       (بوستان سعدی)

آن‌هایی که مرا خوب نمی‌شناسند گمان می‌کنند که من یک نفرم، و به تبع آن فکر می‌کنند که تبریز من هم یک شهر است.

آن اوایل نزدیک‌تر از آن بود که ببینمش. بخشی از خودم بود و نه هنوز به صورت تجزیه‌شده به دو بخش محیط و من. البته بادهای پائیزی‌اش بود که خاک را بی‌رحمانه توی چشم می‌پاشید و برف زمستان‌های سخت‌اش که وقتی درِ خانه را باز می‌کردی سینه به سینه‌ات ایستاده بود. یا تو خیلی کوتاه بودی یا برف سرکش و بلند. و بعد یکی راه می‌افتاد با پارو و راهی باز می‌کرد تا تو از درِ خانه و کوچه‌ی باریک می‌رسیدی به بازارچه؛ و از مدرسه که برمی‌گشتی نور چشم نداشتی، که آفتاب روی برف نگاه تو را از تو ربوده بود. اما فاصله‌ای در کار نبود تا آدم بتواند فاصله بگیرد و ببیند و بگوید: این ارک علیشاه، این مسجد کبود، این باغ گلستان، این گجیل، این شنبه غازان، این سید حمزه، این صاحب الامر، این عون ابن علی (آینالی) و الی آخر.

بعدها فهمیدم که چه ظلمی به شهر می‌کرده‌ام. فقط بوها بودند، و بعضی حرکت‌ها. مثلاً موقعی که ایستاده بودم بالای گود، صبح زود، جلو مغازه‌ی پسرخاله‌ی پدرم، علی اکبر، که هم رضایت‌نامه برای مدرسه‌ی ما می‌نوشت و هم کفن‌های مرده‌هایی را که روانه‌ی قبرستان «شاوا» بودند، تحویل صاحبان مرده می‌داد. خب! احساسی که من داشتم این بود که این‌ها یعنی همین. و یا مثلاً وقتی که کوچولوی کوچولو بودم، اندازه‌ی میخچه‌ی کف پای پدر، و همان‌قدر هم موذی، که از «قونقاباشی» تا «وازال» صبح زود با برادر بزرگم و پدرم می‌رفتم. پدر در «وازال» در کارخانه‌ی چای کار می‌کرد و از طرف مدیر کارخانه مأموریت بسیار مشمئزکننده‌ای هم داشت و به حالتی عذرخواه موقع تعطیلی کارخانه دم در می‌ایستاد و دست به جیب‌ کارگرها می‌زد تا مبادا آن‌ها چای دزدیده باشند. و از آنجا که بیرون می‌آمدیم دشت گسترده بود که می‌رفت تا «لاله» و «راواسان»، که بعدها زیبایی همه‌شان، هم برکه‌ها و هم آن درخت‌های بادام و زردآلو و امرود و سیب رفتند توی شکم راه کمربندی و یا شکم قبرستان تازه‌ی «وادی رحمت» که حالا اگر از بالای قبر پدر زنم در همان وسط‌های ردیف چهارده قبرها نگاه کنید آن پایین، تقریباً بقایای همان کارخانه‌ی چای مخلوط‌کنی ۱۳۲۰ را می‌بینید و بعد ماشین‌سازی و تراکتورسازی و آن دورترها، خیلی دورتر، خانه‌های سازمانی و شاید حتی جاده‌ی دوطرفه و سراسر «نصف راه» هم آن دوره و هم این دوره را، و از همین راه بود که شخصیت‌های رازهای سرزمین من برای رساندن خود به پایان رمان، راه «کندوان» را در پیش گرفتند، برای رسیدن به سرخاک «تهمینۀ ناصری»ی اسفندیار و سهراب و ناصر از‌دست‌داده، که در پای آن کلبه‌های عمودی و خوفناک و طبیعی که درست از سینه‌ی کوه روییده‌اند، در آخرین صفحات آن رمان خفته است؛ و بعدها، همین چند سال پیش، شنیدم که مردم واقعاً به زیارت تربت «تهمینه» – گمان کرده‌اند واقعیت داشته است – به زیر پای آن مجسمه‌های معجزه‌ی کوه می‌روند؛ در حالی که انتقال تهمینه‌ی «سمنگان» شاهنامه‌ی هزار سال پیش، آن هم فقط بر روی کاغذ، صورت گرفته است. در اینجا هم انگار مردم دنبال مخفی‌گاه‌های کهن می‌گردند. ولی «نصف راه» هست، از همان جا، و درست از بیخ گوش «لاله» و «راواسان» ]ده زادگاه مادرم[، حالا هم جاده‌ی بزرگ به طرف «اَسکو»ی «سردرود» کج می‌شود و ناگهان «باغ‌های اطراف، آن پایین‌ها، و آن بالاها، همه رنگ طلا…این جاها پائیز زودتر می‌رسد. انگور را می‌چینند و پائیز می‌رسد، و گاهی هنوز نچیده‌اند که می‌رسد. حالا بادی که در میان شاخه‌های درخت‌ها ]می‌پیچد[، انگار گوشواره‌های طلا را زیر هزاران گوش نامرئی تکان ]می‌دهد[. دورتر، دریای لیره‌های طلاست. آسمان، آبی روشن…، تکه ابرها، بی‌شکل و بی‌قواره…».[1]

البته در آن زمان که ما به آن کارخانه‌ی چای مخلوط‌کنی می‌رفتیم و چند سال بعدش که کارخانه به علت اشغال روس‌ها دیگر تعطیل شده بود، و حتی گاهی پس از سقوط فرقه، از بالاخانه‌ی آن خانه‌ی زادگاه مادر در «راواسان» هم صدای گرگ را در شب از اطراف ده می‌شنیدی، هم برکه‌های خفته در حصار سپیدارهای خنک را به شهود حس می‌کردی، و هم صدای خرناسه‌ی کشدار کامیون را می‌شنیدی که از جنوب میاندوآب، مراغه یا مهاباد کوبیده بود و آمده بود و چون دیر کرده بود دهات اطراف را بیدار می‌کرد و می‌رفت. در سال ۱۳۲۸، یک بار هم به صورت یک خرّاز دوره‌گرد به «راواسان» رفتم، با مقداری عطر و پودر و کرم، که همه را در برابر هشت تومان سرمایه‌ی اهدایی پدر خریده بودم. خاله و مادربزرگ مادر هرچه می‌توانستند از این خرت‌و‌پرت‌ها خریدند. بعد از ظهر به طرف شهر راه افتادم. تابستان بود. فکر کردم وسط راه سوار گاری یا الاغ کسی می‌شوم. نشد. یکی از آن کامیون‌ها خرناسه‌کشان می‌آمد. ایستادم، اول توقف نکرد. ولی بعد صد قدم دورتر نگه داشت. دویدم که سوار شوم. دو نفری توی کامیون نشسته بودند. سی‌وپنج شش ساله، می‌خندیدند. گفتند بیا بالا. چهار تومان پول نقد داشتم با آن صندوقچه‌مانند که به دور گردنم آویزان بود. دور و بر را نگاه کردم. دویست قدم آن ورتر، همان کارخانه‌ی متروکه‌ی چای بود. سوار نشدم. هنوز هم نمی‌دانم چرا. مرداد تبریز و اطرافش بسیار گرم است. از آنجا تا «گود مرده‌شوخانه» پیاده و گاهی با گاری آمدم. وقتی به خانه رسیدم و سر دستگاه خرازی‌ام را باز کردم، غوغای غریبی از عطر و کِرِم آب‌شده و رنگ‌های مخصوص بزک زنانه که همه را از دم بازار با حوصله و دقت انتخاب کرده و خریده بودم، از توی صندوق بیرون زد. عشق واقعی من به عطر از آن غوغای سحرآمیز آغاز شد ولی پرونده‌ی آن خرّاز نوجوان برای ابد بسته شد.

«شمس تبریزی» حرفی زده است که درباره‌ی من صادق‌تر است تا خود او: «برای آن تا یک چشم دوست بینم صد چشم دشمن می‌باید دید.» ده‌ها کتاب تاریخ و رمان و شعر مربوط به جنگ دوم جهانی خوانده‌ام و صدها فیلم دیده‌ام، اما حقیقت این است که وقتی درست‌تر فکر می‌کنم می‌بینم که جنگ دوم جهانی از همان «گود مرده‌شوخانه»ی تبریز شروع شد، ولی برای درک حقیقتی به این روشنی دور دنیا را باید می‌گشتم و «صد چشم دشمن» باید می‌دیدم. دور دنیا را گشته‌ام تا تبریز را بهتر بفهمم. مسئله‌ی تعصب نیست. کسی که به زادگاه خود برنگردد، دنیا ندیده؛ یا بهتر، از مادر نزاده. ولی این را در آن روزهای اول نمی‌توان فهمید. نه اینکه آدم شعورش قد ندهد، نه! حسی می‌رود در پایین قلب و بالای معده کمین می‌کند و می‌ماند. انتظار می‌کشد و می‌ماند. تا اینکه گشتن دور دنیا و تجربه کردن آدم‌هایش، دست‌های آدم را بلند می‌کند و می‌گذارد روی آن حس. مرد هم باشی آن آبستنی را حس می‌کنی و بعد می‌بینی اگر حتی معنی هم نداشته باشد، چیزی به مراتب بالاتر از معنی دارد. به همین دلیل، ناگهان فواره می‌زند. خودت را ده بار کوچک‌تر می‌کنی، شصت ساله که هستی، شش ساله می‌شوی در سال ۱۳۲۰، و ناگهان اسب گاری پدر َدرِ اصطبل خانه‌ی وقفی را با پوزه و سرِ توی توبره‌اش باز می‌کند و می‌زند بیرون و چون در حیاط بسته است دور حیاط وقفی «گود» دیوانه‌وار می‌دود و آخر سر می‌رود کنج حیاط، کنار دیوار باغِ «میرزا رفیع» می‌ایستد و ما از روی کاغذ پنجره‌ی جِرخورده، تنبان به پا و ترس‌زده، اسب بیچاره را تماشا می‌کنیم و دو عبارتِ «قبیستان حَیَطی» ]حیاط قبرستان[ که همان خانه‌ی وقفی مسکونی توست و «پنجره‌ی کاغاذی» ]کاغذ کاهی و روزنامه که موقع شکستن شیشه‌ی پنجره با سریشم روی پنجره را با آن می‌گرفتند[ در ذهن حک می‌شود. و بعد مادربزرگ، عین یک مادرسالار ابتداییِ خودگماشته همه را از حیاط می‌برد بیرون. اسب همان‌جا می‌ماند. مادر بزرگ همه را هدایت می‌کند به داخل چشمه‌ی سی چهل پله‌ای و همسایه‌ها را می‌برد آن تو و در را می‌بندد تا اسب آسمان غرمبه‌ی تبریزِ جنگ دوم را به تنهایی بشنود. و بعد هیچ سروصدایی نیست. درِ آب انبار را باز می‌کنند و همه می‌آیند بیرون؛ و بعدها که تابلوهای «ریورا»ی مکزیکی را می‌بینی، در کتاب‌ها و موزه‌های آمریکا و اروپا، دوباره به یاد می‌آوری، چرا که پدر و پدرهای دیگر از بالای گود، کنار هم، با دست‌های حلقه‌شده در جلو یا عقب، با آن کپی‌های کارگری که بعداً دو نسل کارگر و روشنفکر سرشان می‌گذارند، پایین می‌آیند و بعد معلوم می‌شود «صلح» شده و هفته‌هاست که افسرها و سربازها با لباس مبدل از کوره‌راه‌ها در‌می‌رفته‌اند. و همه می‌روند پشت بام، که از پشت سپیدارهای سر به فلک کشیده‌ی باغ بزرگ کناری می‌توان آن اسب‌های چاق و بلند «مجار» را دید که «یلینکا» ]گاری روسی[های بزرگ را می‌کشند که چند برابر «داشقا» ]گاری به ترکی تبریز[های تبریزند. و همین‌طور می‌آیند و بعد همه جرأت می‌کنند و تو هم کنار دیگران از گود می‌زنی بیرون تا سرِ چهارراه «قره آغاج» و «منجم» شاهد ورود ارتش خارجی باشی. بعضی‌ها عین آدم‌های خود شهر هستند، چرا که هنوز نام رنگ چشمشان را نمی‌دانی، ولی بعضی‌های دیگر صورت‌های شیت و ویر دارند با چشم‌های منتظر و مبهوت و کمی ترس‌زده، و بعضی‌ها دندان‌های طلا دارند که از زیر سبیل کلفت برق برق می‌زنند و تانک‌ها که می‌آیند. این همان شهریور بیست معروف است. و همگی یک پدر هم دارند که چشم و ابرو و گیس و سبیل مشکی دارد که عکس‌اش را با احترام تمام می‌آورند، و تو صدای قلب پدرت را می‌شنوی که دستت را گرفته، کپی به سر دارد و تماشا می‌کند و روز از نو و روزی از نو، و برمی‌گردی به همان گود مرده‌شوخانه و خانه‌ی وقفی، همان‌طور که چند سال بعد برمی‌گردی و بعد در سال‌های بعد هر کجا که رفتی به آنجا برمی‌گردی، و حتی حالا داری پس از مرگ مادر در سال ۷۴ برمی‌گردی و می‌بینی که پدر با چند سالدات ]سرباز[ روس وارد حیاط وقفی شده‌اند و مادربزرگ عجله دارد که متکای تو را زیر شلیته و تنبان مادرت بچپاند و یل رنگ و رو رفته‌ی خودش را هم از روی آن تنش کند و چادر را بیندازد روی سرش و تا سالدات‌ها برسند به هشتی و سرک بکشند به اتاق، مادربزرگ چنان زن حامله‌ای از مادر ساخته که بی‌زن مانده‌ترین مرد دنیا هم رغبت نمی‌کند نگاهی به سویش بیندازد، و بعدها وقتی که تو «سیمیشکا» ]تخمه‌ی آفتابگردان به روسی و ترکی[ می‌شکنی یاد آن کلمه‌ی عوضی «ماتیشکا» می‌افتی و یاد کاسه‌ی آب چشمه‌ای که از حیاط رد می‌شود و پدر آن کاسه را می‌دهد دست سرباز روسی که آن کلمه را گفته، و روسه خنده‌اش می‌گیرد و دندان‌های طلایش می‌زند بیرون و پدر آب متعفن را می‌گیرد جلو دهان او تا بنوشد و وانمود می‌کند که معنی کلمه را ملتفت نشده است. نشریه‌ی معروف «ایسکرا»ی سوسیال دموکرات‌های روس از راه مخفی تبریز به روسیه می‌رفته، هم در آن زمان که ستارخان به کنسول روس می‌گفت من زیر پرچم روس نمی‌روم و می‌خواهم هفت هشت کشور بیایند زیر پرچم ایران. و تبریز، زن و مرد بزرگ فراوان دیده ولی از ستارخان بزرگ‌تر ندیده. مسئله این است: چگونه یک غیرت فردی سراسر پرچم یک کشور را در حساس‌ترین لحظه به تن و روح خود می‌پیچد. و چرا آدم نمی‌تواند بی ستّار از کوی و برزن تبریز، حتی در خیال و حافظه بگذرد؟

از گود که بیرون می‌آمدیم از آن سویش می‌رفتیم به کوی «ویجویه» که بخشی از تاریخ مشروطیت است و از این سویش می‌آمدیم طرف «گَجیل قاپوسی» ]دروازه‌ی گجیل[، که در نسل ما و نسل بعدی، تبریزیِ واقعی کسی است که از «دانشگاه» گجیل فارغ‌التحصیل شده باشد. پس از فارغ‌التحصیلی دیگر از هیچ غول و هیولا نخواهد ترسید. میوه‌فروشی‌ها و سبزی‌فروشی‌ها این جا هستند. پرنده‌فروشی‌ها، نه دو تا و سه تا بلکه ده‌ها، با مهمانان همیشگی‌شان پرنده‌ها و پرنده‌بازها و رنگ مو و آواز پرنده و اسامی پرنده و حریر نرم و تصادفی کلمات، همه زنانه و کودکانه؛ و من برای نوشتن صفحاتی از آواز کشتگان، اول خود را به شاگردی این رنگ و بو و صدا مُباهی کردم، و بعد از دوستم «مجید سیف‌الدینی» کمک خواستم. گجیل، یک بوی منتشر ویرانی، ترکیبی از شهری «پدروپاراما»یی و «ماکوندو»یی، ولی از هر دو جالب‌تر، و پیرمردها همه شکل «بورخس». فضای تقسیم زمان و زندگی با چاقوها و انحراف‌ها، عشق‌ها، جنایت‌ها، خیانت‌ها، و افسانه‌های منتشر از جیب ‌بری‌ها و شیره‌کشیدن‌ها و اشیای عتیقه و هنزر پنزر کهنه و نو و معرکه‌گیرها و مرکز فروش اموال مسروقه و محل نمایش همه‌ی اعتیادها. و چیزهای غریب چنان فت و فراوان، و مرکز چنان قطّامه‌هایی که زبان آپاردی و پاچه ورمالیده‌ی هیچ محل دیگری به گرد پای زبانشان نمی‌رسد. و کاروانسراهایی با پیرترین بوقلمون‌ها، هم‌سن «بورخس»های بیرون کاروانسراها؛ و پیچیده و پرهیجان؛ پاتوق پاتیل‌ها و لوطی‌ها و نوچه‌هایی که ایستاده یا نشسته دوره می‌بینند تا دور دستشان بیفتد؛ و همه دنبال شکار یابو- از تحصیل‌کرده و شهری، تا دهاتی و سرباز، و تا بومی و بیگانه، و فکرش را بکنید که برای رسیدن از آن گود «مرده‌شوخانه» به مدرسه‌ی «پرورش» در خیابان «تربیت»، بچه مدرسه باید از این مجموع رد می‌شد. و در «پرورش»، همه تر و تمیز و تی‌تیش مامانی بودند و ما بُر خورده بودیم و زجر می‌کشیدیم. علت این بود که ما را پسر «حاج محمد علی بادامچی» فرستاده بود به این مدرسه، که از یک سو خویش پول‌دار پدر بی‌پول ما بود و از سوی دیگر پسر نزدیک‌ترین رفیق خیابانی. و حالا، تو، بزمجه‌ی گود مرده‌شو‌خانه هم‌کلاسی پسر استاندار، پسر فرمانده‌ی لشگر و پسر رئیس دادگستری و پسر رئیس شهربانی و بچه پولدارهای دیگر بودی. و هم معلم‌ها می‌زدندت و هم بچه پولدارها، تو هم می زدیشان. البته جای بدی نبود. از «گود» تا «پرورش»، مثل از «پاریز تا پاریس» بود. و کینه نسبت به سرمایه، نه مال خواندن «مارکس» و «انگلس» و «لنین» بود، نه میراث «ملکم ایکس» و «کاسترو» و «چه گوارا»، بلکه پس از این‌که این‌ها را خواندی می‌فهمی که محصول همان مدرسه بود. ساعت دوازده به سرعت از مدرسه می‌رفتیم وسط بازار به یکی از تیمچه‌ها که در آن پدر چای را غربال، وزن و بسته‌بندی می‌کرد، در کارخانه‌ی «حاجی قنادان». دوباره به مدرسه برمی‌گشتی و ساعت چهار دوباره برمی‌گشتی به همان تیمچه یا تیمچه‌ی دیگر. و تجربه‌ی من از بازار برمی‌گردد به آن سال‌ها، و چون در جاهای مختلفش کار کرده بودم، روح آن سنت مکالمه، کار، و به دنبال آن کینه نسبت به خرید و فروش، داد و ستد، تجارت و بورژوازی، از همان دهنه‌ی بازار «امیر» تا کنار «قوری چای» و یا «مهران رود»، با من ماند.

بازاری که جالب بود و همه‌ی ساعات تفریح َمنِ نوجوان را با شکنجه‌ی کار طاقت‌فرسا از من می‌گرفت. ولی حقیقت این است که آدم باید احمق باشد تا همیشه در آن بازار بماند. همه گذشته بودند. من هم باید می‌گذشتم. از جایی به آن پیچیدگی و عظمت. «مارکوپولو»، «حمدالله مستوفی»، «تاورنیه»، «شاردن»، کشیش‌های «یسوعی» و «مسیو فلاندن» فرانسوی و روس‌ها و «هدایت» خاطرات و خطرات، انگلیسی‌ها و مستشارهای نظامی آمریکا. از ده‌ها دهنه‌ی کوچک و بزرگ و سوراخ‌سنبه‌های مخفی کوچه‌های باریک و تاریک و پیچاپیچ می‌شد وارد بازار شد و از آن بیرون آمد. و روزهای عزاداری شلوغ‌ترین دوره‌ی بازار بود و من رنگ و بو و حالت جمعی جماعات بزرگ را نخست در آن تیمچه‌های سقف بلند فرش‌فروشی‌ها دیدم که زنجیر و اشک و سینه‌ی برهنه و سرخ‌شده‌ی مردها با ماهی‌های پنج و هفت و نه متن قالی‌های خوی و تبریز، اُختی و انطباقی متقابل می‌یافت و تا چشم کار می‌کرد چشم دودوزن و نفس خستگی‌ناپذیر بود و بعدها که بخش «صفا» و «مروه»ی خسی در میقات جلال آل احمد را خواندم، نوشته را زیبا یافتم، ولی غریب نیافتم، چرا که آن چشم‌ها را پیش از آن به چشم خود در زیر آن سقف‌های بلند دیده بودم.

لِمِ تند رفتن از بازار «امیر» و «دله زن» و «صفی» و یا از دور و بر «مسجد جامع» را هم خوب یاد گرفته بودم تا سریع‌تر خود را به محل کار و یا به «پرورش» و بعد به «لقمان» برسانم. نوشته‌اند که بازار شرقی هوای خفه‌ای دارد، ولی باید آنجا کار کنی تا بفهمی خفه یعنی چه. تا روح این بازار را نفهمی، قلم شرقی نمی‌توانی بزنی. البته دبیرستان لقمان به بازار نزدیک‌تر بود، آن ور میدان استانداری بود و در سال ۲۵، هنوز مدرسه‌ی لقمان نبود، ولی یک بار همه‌ی شاگردان مدارس را به استانداری بردند، برای دیدن پیشه‌وری. ولی از اواخرِ «لقمان» و در «فردوسی»، دیگر جز برای خرید به بازار نمی‌روی. پدر در بازار کار نمی‌کند. ولی در سال‌های قبل از گود که می‌آمدی بیرون، از گجیل رد می‌شدی، می‌آمدی بالاتر و بالاتر تا می‌رسیدی به «دیگ‌باشی» و بعد می‌رفتی توی بازار «صفی» و یا می‌رفتی پایین و از جلو دبیرستان «سعدی» که راه می‌افتادی کوچه‌یپستخانه که یک طرفش می‌خورد به کوچه‌ای که خانه‌ی تیمسار «مهرداد» در آن بود و بعد ادامه می‌دادی و اگر دست راست می‌پیچیدی می‌خوردی به «ناچره لر» ]ناچارها[ که مرکز زنان بیچاره‌ی شهر بود که از سرناچاری به آن محله راه یافته بودند؛ و یا مستقیم می‌رفتی که «پاساژ» بود و بعد خیابان «پهلوی» که چون در سال ۲۴-۲۵ آسفالت‌اش کردند، ترجمه‌ی ترکی «آسفالت» ماند روی خیابان: «قرقم» ]قیر- شن[، و باز اگر از مدرسه‌ی سعدی می‌رفتی، می‌خوردی به «تربیت» که اگر مستقیم می‌رفتی، باز وارد «پهلوی» می‌شدی که دست چپت «میدان شهرداری» یا «میدان ساعت» بود و در دوران بچگی و نوجوانی تو آنجا می‌رفتی به تماشای اعدام‌شده‌ها، و شاه هم که تبریز می‌آمد از بالکن شهرداری خود را به تماشا می‌گذاشت. اگر از کنار شهرداری به طرف جنوب می‌رفتی سر از پادگان درمی‌آوردی و اگر به طرف شرق می‌رفتی، می‌آمدی و می‌رسیدی به یک مدرسه‌ی بزرگ دیگر تبریز، دبیرستان منصور، که ساعدی‌ها و فرج صبا آنجا درس خوانده بودند ولی اگر از میدان ساعت به طرف شمال می‌رفتی، می‌خوردی به همان استانداری و از دست راست می‌رفتی میدانی که دانشسرا بود و بعد «ششگلان» و «حیدر تکیه سی» و در همین آخری بود که «حیدر خان عمو اوغلی» می‌نشست و قلیان چاق می‌کرد. ولی اگر همان اول «تربیت» می‌پیچیدی توی بازار، خود را در بازار شیشه‌گرخانه می‌یافتی، که همه‌ی کتاب‌فروشی‌های تبریز اول آنجا بودند و کتاب‌فروشی «سروش» همه‌ی کتاب‌های تو و برادرت را مفت و مجانی می‌داد، به سفارش همان پسر بادامچی، و گاهی توی کتاب‌فروشی‌ها یک جفت چشم درشت و جذاب می‌دیدی در زیر ابروهای پرپشت و صورتی لاغر و کشیده. «شهریار» را یا این‌جا می‌دیدی و یا رو به روی استخر اول «باغ گلستان»، که همان چهره‌اش با شمعدانی‌های اطراف استخر با هم در استخر منعکس می‌شدند. استخر جان می‌داد برای آب‌تنی، شاعری و خودکشی. و تو آن ور استخر می‌نشستی و زیر چشمی آن چهره‌یمعکوس میان شمعدانی‌های معکوس را می‌پاییدی. و شاید می‌گفتی کی نوبت من می‌رسد! در بازار «شیشه‌گرخانه» شهریار نشسته دست می‌داد و تو می‌رفتی بازار «امیر»، و یا باز می‌رفتی طرف شهربانی با آن شیرهای بدریخت‌اش و یا نرسیده می‌پیچیدی دست چپ و می‌رفتی توی بازار زرگرها و یا بازار کفاش‌ها که تهش می‌خورد به «دله زن» و «امیر». و در اینجا همه به هم تنه می‌زدند و ناگهان زنی دستش را بلند می‌کرد و محکم می‌زد توی سر مردی که از فرصت سوءاستفاده کرده بود و سروصدا به پا می‌شد، و یا می‌دیدی که فروشنده‌ای بومی دنبال قالب کردن چیزی بدل به جای اصل به زن و مردی خارجی است، و گوش می‌خواباندی ببینی زبانشان را می‌فهمی، و ناگهان می‌دیدی که داری ترجمه می‌کنی. در آن زمان که ما بچه بودیم تقریباً یک چهارم کل شهر را بازار تشکیل می‌داد. صنعتی‌شدن، امر بازار را از بازار بیرون کشید و به مرکز خیابان‌های شهر رساند، با سینماها و مغازه‌ها و دانشگاه که می‌رفتیم سر «سه‌راه شهناز» می‌ایستادیم. و چشم از تماشا سیر نمی‌شد. نسل من این را خوب می‌داند. خیابان‌های بزرگ و میدان‌های وسیع مال بعدهاست و واقعاً آیا لازم است که یک تبریزی، برای هزارمین بار، از ششگلان و سرخاب و شتربان و ویجویه و راسته کوچه و میارمیار و منجم و امامیه و طوبانیه و باغ گلستان و شنبه غاران و ارک صحبت کند؟ کسروی در این مراکز و محلات ده‌ها عکس از آدم‌ها چاپ کرده، و بعد عکس‌های رضاخان و محمدرضا شاه آمده و بعد عکس‌های انقلاب و بعد از انقلاب. هر محله‌اش تاریخ است. ولی خواننده‌ی تاریخ، تصویر غریبی از تبریزی‌ها دارد: تفنگ به دست و یا قطار فشنگ حمایل دوش‌ها، و یا بالای دار، تنها و دسته‌جمعی. تاریخ هجده ساله را که به یاد می‌آورید؟

ولی گفتم که تاریخ بعداً بود. اگر به «راسته کوچه» رفتیم، برای این بود که پدر که امین همه بود، قرار بود همه‌ی اهل خانه را در منزل حاجی غلام‌علی سکونت دهد. و من اولین نگاهم را به زندگی درونی نجبای بورژوازی تجاری تبریز انداختم. سه خانه‌ی تودرتو. طرف از ترس دموکرات‌ها در رفته بود، و پدر، نگهدار این مجموعه. و چه عیشی کردیم من و برادر بزرگم در آن سه حیاط تودرتو. یکی مال مرغ و خروس و بره و بزغاله و طویله، دیگری با حوض بزرگ و تلمبه و هزاران پروانه و خوشه‌های انگور توی کیسه‌ها و زنبورها و انواع پرنده‌ها، و آدم احساس می‌کرد که اگر فرشتگان در آن رفت‌و‌آمد می‌کردند دوران پیش از تبعید بشر به روی زمین همین جا می‌شد. و سومی بازهم پُر از دار و درخت، ولی محل سکونت. و شب‌ها، شبچره و شنیدن رستم‌نامه و اسکندرنامه و مختارنامه در منزل همسایه که سواد داشت، به ترکی این‌ها را می‌خواند، و برای پدر و پدران و پسران دیگر که سواد نداشتند. و در روز لذت بردن از کوچه‌ی نجبای تبریز و دیدن خانه‌های تجّار دیگر که خانواده به آن‌ها رفت‌و‌آمد می‌کرد و بیشتر برای کار. و ناگهان بازگشت ‌حاجی غلام‌علی همان و بازگشت ما به گود مرده‌شو‌خانه همان. تا این‌که دری به تخته بخورد، پدر خود پول و پله‌ای جمع کند و خانه‌ی محقری در کوی «سنجران» در همان راسته‌ کوچه بخرد. و از این بابت احساس دین به پدر، که جوان شانزده‌ساله‌ی تازه «هدایت» خوانده، در بازارچه‌ی «راسته کوچه» شاه‌دانه می‌خرید و می‌ریخت توی جیبش و درمی‌آورد و می‌ریخت روی زبانش، و بعدازظهر کنار مغازه‌ی حاجی صمد، زنی زیبا را در کنار سرگردی شیک در درشکه تماشا می‌کرد، و نمی‌دانست که زمانی از دختر کوچولوموچولویی که بین آن دو نشسته صاحب سه پسر خواهد شد. حالا نصف آن خیابان راسته کوچه، حتی مسجد آقا میرزا کاظم شبستری را هم کوبیده‌اند تا خیابان را وسیع‌تر کنند. و این اواخر، هر وقت از آنجا رد شده‌ام، فقط نیمی از سرم با من بوده.

و «ایکی قالا» دور دنیا در خانه‌ها، گاهی پا روی فرش‌هایی گذاشته‌ام که خاله‌ها و دایی‌های بی‌شمارم گره‌های آن‌ها را انداخته‌اند. «ایکی قالا»، در فاصله‌ی گود مرده‌شو‌خانه و راسته کوچه، از جنوب هم‌مرز «چوخولار» و «گجیل»، از شمال، نزدیک به «قوری چای» مرکز قالی‌باف‌ها، آوازخوان‌ها، تار زن‌ها، و نمایش‌های ارتجالی و نقالی. مرکز اولین تولدها، اولین عیدی‌ها، اولین مرگ‌ها، اولین چشم‌های عاشق و منتظر، و عربده‌کشی‌ها و چاقو زدن‌ها و افسانه‌ها. در سال ۶۶، پس از چاپ رازهای سرزمین من، موقعی که یکی در حضور مادرم گفت آن هجده بچه‌ی «نایب محمد» در ایکی قالا از صد سال تنهایی «مارکز» برداشت شده، و من جمله‌ی او را برای مادرم ترجمه کردم، گفت: «تو بی‌خود هجده تا نوشتی، بیست و چهار تا بودند.» اتهام‌زننده نمی‌دانست که پیش از پیدایش چیزی به نام «رئالیسم جادویی» در پشت خاکریز تمدن در دنیای سوم، در عصر پیش از علم در گجیل، باغ گلستان، ایکی قالا، در گود مرده‌شو‌خانه زندگی همین جادو بود. مثلاً ما به بقعه‌ی صاحب‌الامر به این خاطر نمی‌رفتیم که ببینیم آن‌جا چه می گذرد، و یا همان‌طور که در تواریخ نوشته‌اند در زمان امیرکبیر گاوی از دست قصابی در رفت و به بقعه پناه برد و قصاب جان به جان آفرین تسلیم کرد و گاو را اهل شهر تقدیس کردند. نه، من سیاح خارجی شهر خودم نیستم که این‌ها برایم اهمیت داشته باشند. بین آن رفتن به غرفه‌های اطراف آن بقعه، و مثلاً پیش قره سید، که آسمان و ریسمان تخیل‌اش را به هم می‌بافت و در واقع ترکیب بدیعی از خضر نبی و فروید و یونگ، پزشک و بیطار و روان‌پزشک بود، و آن نقش چلیپای فرش، و یا «ماندالا»ی وسط ماهیِ پنج، هفت، نه یا یازده متن، و شعر هجایی بومیِ پنج هجایی، هفت هجایی، نه هجایی و یازده هجایی یک رابطه بود که بر آن حاکمیت «سوژه» این سو و «ابژه»ی آن سو وارد نبود. بین صدور نفت و صدور قالیِ تبریز یک فرق اساسی هست. دومی صدور نقشه‌ی روح آدمی است. درچنین دنیایی، جهان به «سوژه» و «ابژه» ی «دکارتی» قسمت نشده. انگشت‌های خاله‌ی شصت ساله‌ی من شاهد این است. حضور در مسجد جامع در بچگی با پدربزرگ و پدر و دایی‌ها و برادر بزرگ برای تمرین عربی و یا تمرین خط نبود. نوجوان نمی‌خواست خوش‌نویس شود. خوش‌نویسی افاده‌ی ذهنی و سوبژکتیو بعدی است، بلکه آن «یای» علی به آن درازی و به آن زیبایی در مسجد یا علی و یا آن حروف فیروزه‌ای مسجد کبود طراوتی داشتند که با آسمان می‌خواند، مثل لوح وسط ماهی پنج متن. در پشت سر همان مسجد جامع بود که من گذاشتم حسین میرزای رازها… سرش را روی شانه‌ی آن مرد کمی مسن‌تر از خود بگذارد. بین آن‌ها و زنی که از گوشه‌ای مخفی آن‌ها را در آن لحظه تماشا می‌کرد، فاصله‌ای نبود. پدیده را بی‌فاصله با خود داشتن یعنی جادو، و حرکات انقلابی شهر هم در همان بی‌فاصلگی واقع می‌شد، و تبریز انقلابی‌ترین شهر کشور است.

فاصله‌ی انتقادی مال بعدهاست. دوست دارم شما را با بزرگ‌ترین مظهر شهر به صورت دیگر آشنا کنم. اول باید آن پدیده را از روند خاص «غریب‌گردانیِ» مخصوص آن رد کنم. همه‌جا عکس ارک را دیده‌اید. پدرم از عشق اولش می‌گفت: «آلوده ]عاشق[ بودم، از این کوچه به آن کوچه می‌رفتیم. یواش یواش، همه‌چیز یواش یواش. چشم‌ها درشت و سبز، آلوده بودم. شب و روز هم اگر خودش نبود، فکرش بود. ولی چهار ماه بعد یکی دستم را گرفت، سوار درشکه کرد، از دوه‌چی ]شتربان[ رفتیم باغ ملی، پای ارک و بعد پرده را از روی چشمم برداشت. سه میز آن ورتر با یک قزاق نشسته بود. عرق می‌خورد. خب، ارک به آن بزرگی را کوبیدند تو سرم.» با شنیدن این فاجعه که یک سال پیش از ازدواج پدرم با مادرم پیش آمده بود، با همین شکست عشق اول او، که در شانزده‌سالگی‌ام برای من تعریف کرد، من به ارگ معرفی شدم. یک روز بعد از ظهر رفتم. صاف و پاک و حجیم بود. چطور امکان داشت در این‌جا خیانتی صورت گرفته باشد؟ بعد رفتم توی تئاتری و همان جا بود که عاشق تئاتر شدم. تئاتری دیدم که بعدها در هیچ جای دنیا ندیدم. از تئاتر بیرون آمدم. از یک نفر پرسیدم چطور می‌توانم خود را به بالای ارک برسانم. سر‌ازپانشناس بالا رفتم. سراسر شهر زیر پایم بود. کوه با برق خورشید بر سینه‌ی سرخش و آن بالا مسجد «عون بن علی» که مردم به آن «عینالی» یا «آینالی» می‌گویند. حس پرتاب‌شدگیِ غریبی پیدا کردم. سال‌ها بعد نمی‌دانم چرا در آواز گشتگان، «ماهنیِ» زیبای دیوانه و عاشق را از بالای ارک به پای ارک انداختم. بعدها وقتی که کتاب شهرهای نامرئی را خواندم که زیباترین و رؤیایی‌ترین کتابی است که درباره‌ی شهرهای جهان و غیر جهان از زبان دو رؤیاگر بزرگ، یکی «مارکوپولو» و دیگری «قوبیلای قاآن» نوشته شده است، گریه‌ام گرفت، چرا که روح نویسنده‌اش «ایتالو کالوینو» را در زیر ارک علیشاه دفن کرده‌اند که به نظر من او تنها پس از دیدن ارک «تاج‌الدین علیشاه»، وزیر «غازان خان»، خویشِ آن «قوبیلای قاآن»، و شاید شنیدن این خبر که ذیلاً نقل خواهم کرد رؤیای شهرهای زیرزمینی‌اش را در آن مشافهه‌ی طولانی دو رؤیاگر افسانه‌ای نوشته است: در زیر ارک سه نقب طولانی در عمق زمین کنده‌اند که یکی به سوی شرق می‌رود که «باغمیشه» است و از باغ‌ها و عمارات قدیمی شهر است؛ دیگری به «شنبه غازان» می‌رود که برج و بارو و قلعه‌ای منهدم شده است که «غازان» آن را ساخته بوده و حالا تنها نام محله‌اش باقی مانده است؛ و سومی از وسط بازار، از اعماق زمین رد می‌شود، حتی در «میدان‌چایی» ]مهران رود[ که در شمال بازار است، رو نشان نمی‌دهد و ادامه می‌یابد تا از زیر «آجی چای» ]تلخه رود[ بگذرد و از جایی که اکنون «پایگاه» است سر در آورد. شهری زیر شهر با این نقب‌ها جان می‌گیرد تا اگر دشمنی از بیرون حمله کرد، قشون از زیر زمین برود و از سه سو بیرون بیاید و بر آن شبیخون زند. هیچ شهر کهنی، بدون شهر زیرزمینی نبوده است. تهران نیز نمونه‌ی دیگر است. در مورد تبریز ممکن است این افسانه‌ای بیش نباشد و شاید برخاسته از آن همه زلزله باشد که از زمان‌های کهن، از زمان «زبیده» زن هارون الرشید، که می‌گویند یکی از چند سازنده‌ی احتمالی شهر بوده، تا سال ۱۳۱۳، یعنی یک سال پیش از تولد من، شهر را تکان داده و بر آن گاهی تا حد نابودی مطلق خسارت وارد کرده است. ولی این افسانه از یک سو ضمیر ناخودآگاه مشترک مردم را نشان می‌دهد که برای دفاع از جان خود، حتی اعماق زمین شهرشان را به صورت اعماق ناخودآگاه جمعی خود شکل داده‌اند. و از سوی دیگر، قورخانه‌ای دفاعی را از زیر زمین جهان احضار کرده‌اند تا سلامت و بقای تن و روانشان را تضمین کند. چنین باشد «داوریژ» ــ «تاوریز» ــ «توریز» ــ «نوریز» ــ «نورژ» ــ «دوروژ» و «تربیز» و در جایی خواندم که «Taurus» که لاتین و یونانیِ تبریز است، معرّبش «ثور» است: «گاو نر، بقر ]گاو فلک- گاو گردون. یکی از صور دوازده‌گانه‌ی منطقة البروج میان حمل و جوزا و آن چون نیم گاوی تخیل شده که روی سوی مشرق و پشت به مغرب دارد و یکصد و چهل و یک ستاره بر آن رصد کرده‌اند و ثریا و عین الثور در این صورت باشد و بودن آفتاب در این برج به اردیبهشت (نیسان سریانی) باشد.[2][  و به تقریب سال ۶۶۱، سال مرگ بزرگ‌ترین شخصیت فرهنگی تبریز است. بیش از هفت قرن پیش غوغا بر او شوریدند، چرا که او جان مولای روم و بلخ و قونیه را از جهان به نام خود مصادره کرده بود. همیشه گمان ما این بود که اهانت به مردمان یک شهر سوغات فرنگ و ملیت‌بازی و عصبیت نژادی و قومی است و برخاسته از نژادپرستی قرون اخیر. ولی به نظر می‌رسد که چنین نیست. نمی‌دانم جاهلان و بی‌خبران عصر شمس و مولوی با شمس که به قول مولوی از «انوارحق» بود چه کرده بودند که او در صفحات مقالاتش به این صورت فریاد به آسمان برداشت: «آن از خریِ خود گفته است که تبریزیان را خر گفته است. او چه دیده است؟ چیزی که ندیده است و خبر ندارد چگونه این سخن می‌گوید؟ آنجا کسانی بوده اند که من کم‌ترینِ ایشانم، که بحر مرا برون انداخته است، همچنان‌که خاشاک از دریا به گوشه‌ای افتد، چنین‌ام، تا آنها چون باشند.»[3]

انسان‌ها در کودکی و سالخوردگی نیاز به توجه ویژه دارند. همه‌گیری جهانیِ ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰ این موضوع را بسیار روشن کرده است: میلیون‌ها نفر در سراسر جهان مجبور به نگهداری از کودکان در خانه شده‌اند و میلیون‌ها نفر، حتی وقتی از نظر فیزیکی نمی‌توانستند نزدیک مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌‌هایشان باشند سعی کرده‌اند که از آن‌ها مراقبت کنند. کووید-۱۹ به ما یادآوری کرده است که چقدر مراقبت از کودکان و سالخوردگان ضروری است. اما این بیماری همچنین به ما یادآوری کرده است که این افراد چقدر برایمان اهمیت دارند و تا چه اندازه روابط میان‌نسلی مهم است. درست است که در دوران قرنطینه، دلتنگ سینما و رستوران و آرایشگاه شده بودم اما حاضر بودم از همه‌ی این‌ها بگذرم اما بتوانم بدون هراس نوه‌هایم را در آغوش بکشم. از سوی دیگر، تغییری که جوان‌ترها در آن دوران در نحوه‌ی زندگی‌شان دادند تا سالمندان را محفوظ نگاه دارند بسیار چشمگیر بود.

اما این مسئله از نظر علمی نوعی تضاد گیج‌کننده را به ذهن متبادر می‌کند. می‌دانیم که موجودات زیست‌شناختی بر اثر نیروهای تکامل شکل می‌یابند، نیرو‌هایی که موجودات را بر اساس توانایی‌شان برای بقا و تولیدمثل در یک محیط خاص گزینش می‌کنند. پس چگونه است که جریان تکامل به ما اجازه داده که بتوانیم برای بازه‌‌‌های طولانی در طول عمرمان این چنین آسیب‌پذیر و ناتوان باشیم؟ چرا انسان‌های سالم و توانا در بهترین دوران زندگی‌شان تا این اندازه زمان و انرژی صرف مراقبت از انسان‌هایی می‌کنند که یا هنوز به دوران بهره‌وری نرسیده‌اند یا روزگار بهره‌وری‌شان سپری شده است؟ پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که این آسیب‌پذیری‌ها با برخی از مهم‌ترین نقاط قوت انسان یعنی ظرفیت ما برای یادگیری، همکاری و فرهنگ مرتبط‌اند.

زیست‌شناسان از عبارت «تاریخچه‌ی زندگی» برای اشاره به سیر تکامل حیوانات استفاده می‌کنند: اینکه یک حیوان برای رسیدن به سن بلوغ چقدر زمان لازم دارد؛ چند فرزند دارد، چطور از فرزندانش مراقبت می‌کند و در کل چقدر عمر می‌کند. یکی از کشفیات جالب در زیست‌شناسی تکامل این است که فرایند انتخاب طبیعی اغلب صرفاً بر اساس ویژگی‌های یک موجود در دوران بزرگسالی عمل نمی‌کند بلکه کل تاریخچه‌ی زندگی او را در نظر می‌گیرد. در بسیاری از موارد یک تغییر ژنتیکی کوچک در نحوه‌ی رشد یک حیوان می‌تواند به تغییرات مهم و بزرگی در شیوه‌ی وفق‌پذیری آن با محیط منجر شود.

در مقیاس زمانی تکامل، انسان خردمند (Homo sapien) نسبتاً به‌تازگی ظاهر شده است. اما در همین مدت کوتاه، تاریخچه‌ی زندگی ما به نحو عجیبی تکامل یافته است و دوران کودکی و سالمندی طولانی‌تری نسبت به سایر حیوانات پیدا کرده‌ایم. ما با نزدیک‌ترین نخستی‌سانان‌‌ (primates) خویشاوندمان تفاوت‌های بسیاری داریم. شامپانزه‌ها در هفت سالگی می‌توانند خودشان غذای مورد نیازشان را تأمین کنند و به‌ندرت بیشتر از ۵۰ سال عمر می‌کنند. شامپانزه‌ها چیزی شبیه دوران یائسگی انسان‌ها ندارند. حتی در فرهنگ‌های شکارچی-گردآورنده که بلوغ کودکان سریع‌تر اتفاق می‌افتد اغلب تا سن ۱۵ سالگی نمی‌توانند روی پای خود بایستند. به علاوه، انسان‌ها، حتی در جوامعی که به پزشکی مدرن دسترسی ندارند، اگر دوران کودکی را به سلامت طی کنند شانس این که تا ۷۰ سالگی عمر کنند زیاد است. ما حدوداً ۲۰ سال بیشتر از شامپانزه‌ها عمر می‌کنیم و به جز چند گونه از وال‌ها، به طور خاص نهنگ قاتل، تنها پستاندارانی هستیم که با پشت سر گذاشتن دوران باروری زندگی‌مان تمام نمی‌شود.

دوران کودکی طولانی‌مدت انسان بسیار عجیب است. همان‌طور که والدین می‌دانند بچه‌ها هزینه‌ی زیادی دارند و این مسئله حتی قبل از اینکه شهریه دانشگاه و اردوهای تابستانی رواج یابد هم مصداق داشت. بزرگسالان همیشه مجبور بوده‌اند از کودکان مراقبت کنند و شکم آن‌ها را سیر نگه دارند زیرا رشد مغز در سال‌های کودکی نیاز به انرژی فراوانی دارد. در حالت استراحت بیش از ۶۰ درصد از کالری‌های مصرفیِ یک کودک چهارساله در مغز مصرف می‌شود، در حالی که این میزان در بزرگسالان حدود ۲۰ درصد است. انسان‌ها هر چند سال یک بار بچه‌دار می‌شوند و با ریتم سریع‌تری موجودات ناتوان و گرسنه تولید می‌کنند. این در حالی است که سرعت بچه‌دار شدن در شامپانزه‌ها بسیار پایین‌تر است.

شامپانزه‌های مادر به‌تنهایی تمامی مسئولیت‌ مراقبت از بچه‌هایشان را بر عهده دارند. اما انسان‌ها برای مراقبت از بچه‌های پرهزینه‌شان نظام گسترده و پیچیده‌ای را دست و پا کرده‌اند، از جمله کمک گرفتن از پدران، مادربزرگ‌هایی که دوران یائسگی را پشت سر گذاشته‌اند و والدین غیرزیست‌شناختی (alloparents). در میان حیوانات این نوع مراقبت بسیار نادر است. موش‌های صحرایی پدر، نهنگ‌های قاتل مادربزرگ و والدین غیرزیست‌شناختی در میان میمون‌های رزوس از معدود استثنائات هستند. اما هیچ گونه‌ی دیگری جز انسان از هر سه نوع این مراقبان برخوردار نیست.

این نوع تغییرات در تاریخچه‌ی زندگی، هم‌زمان با تغییرات شدید در مغز و ذهن انسان‌ اتفاق افتاده است. ما نورون‌های بیشتری از سایر نخستی‌سانان داریم و توانایی‌های چشمگیری برای یادگیری، اختراع، برقراری ارتباط، همکاری، خلق کردن و انتقال فرهنگمان پرورش داده‌ایم. بررسی‌های جدید فسیل‌ها نشان می‌دهد که در انسان‌ها بزرگ‌تر شدن مغز و ظهور توانمندی‌های ویژه هم‌زمان با طولانی‌تر شدن دوران کودکی و افزایش طول عمر اتفاق افتاده است. به عبارت دیگر، آسیب‌پذیری‌های منحصربه‌فرد انسانیِ ما همزمان با توانایی‌های منحصربه‌فرد انسانی‌مان به ظهور رسیده‌اند. اما این دو نوع تغییر چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟ به تازگی پژوهشگران زیست‌شناسی، روان‌شناسی و مردم‌شناسی با کمک یکدیگر به دنبال یافتن پاسخی برای این پرسش‌ها برآمده‌اند، پاسخ‌هایی که به ما کمک می‌کنند درک کنیم که چه چیز ما را به عنوان انسان از سایر گونه‌ها متمایز کرده است.

***

در حالت استراحت بیش از ۶۰ درصد از کالری‌های مصرفیِ یک کودک چهارساله در مغز مصرف می‌شود، در حالی که این میزان در بزرگسالان حدود ۲۰ درصد است.

به نظر می‌رسد که نقش دوران کودکی تقویت یادگیری است. بنابراین، طولانی‌تر کردن این دوران برای گونه‌ای که نیاز به یادگیری بیشتر دارد ظاهراً استراتژی مناسبی است. به طور کلی حیوانات کم‌سن و نخستی‌سانان جوان هوشمند به طور خاص، انگیزه‌ی بالایی برای یادگیری چیزهای جدید دارند. سوزان پری، مردم‌شناس تکامل در دانشگاه کالیفرنیا در لس‌آنجلس، و همکارانش به مدت ۳۰ سال، رشد یک گونه از میمون‌های جوان در کاستاریکا را مطالعه کردند. نتایج پژوهش‌های آن‌ها نشان می‌دهد که بچه‌میمون‌ها بسیار کاوشگر، کنجکاو و نوآور هستند. آنها اغلب چیزهای جدیدی را امتحان می‌کنند، هر چند بعضی وقت‌ها کارهایشان- مثل آویزان کردن یک گیاه از گوششان یا بازی کردن با یک میوه‌ی جدید به جای خوردن آن- زیاد معقول به نظر نمی‌رسد. بچه‌‌میمون‌ها بیشتر از میمون‌های بالغ به دنبال تجربه‌‌های جدید هستند و می‌توان آن‌ها را نوگرا (neophilic) دانست، در حالی که میمون‌ها در سنین بالاتر نوگریز (neophobical) می‌شوند.

مطالعات آزمایشگاهی و سایر پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بچه‌‌ی انسان نیز مثل بچه‌‌ی میمون مشتاق‌‌ اکتشاف در محیط اطرافش است. وقتی نوزادان با چیزی بازی می‌کنند به شیوه‌ای این کار را انجام می‌دهند که به آن‌ها بیشترین اطلاعات را درباره‌ی نحوه‌ی ساز و کار آن چیز می‌دهد. همچنین بچه‌های حیوانات و کودکان بسیار اهل مخاطره هستند و ناسنجیده و بدون فکر عمل می‌کنند. هر چند این ویژگی‌ها می‌توانند برای نظام‌هایی که می‌خواهند با تمرکز و بهره‌وری بالا برای دستیابی به اهداف مشخصی فعالیت کنند مشکل‌زا باشند اما برای یادگیری بسیار سودمندند.

در واقع، هم علوم رایانه‌ای و هم علوم اعصاب نشان می‌دهند که میان کاوش و بهره‌وری بده‌بستانی ذاتی وجود دارد. پرورش توانایی‌های مدیریتی از جمله خویشتن‌داری، برنامه‌ریزی بلندمدت و تمرکز، برای افزایش بهره‌وری بسیار مفید است اما همین توانایی‌ها ممکن است مانع از کاوشگری در سطح وسیع شوند. به نظر متخصصان علوم رایانه، بهترین راه‌حل این است که اول مشغول کاوش شوید و بعد به سراغ بهره‌وری بروید. به نظر می‌رسد که به طور کلی دوران کودکی، و به طور خاص کودکی انسان، کاربست این راه‌حل توسط تکامل است. مطالعات جدید به جای اینکه از شیوه‌های پیجیده‌ی کسب دانش توسط بزرگسالان الگوسازی کند، نشان می‌دهد که کودکان در یادگیری و اکتشاف جلوتر از بزرگسالان قرار دارند.

برای اینکه بتوانید از این ظرفیت فوق‌العاده‌ی یادگیری در سنین پایین استفاده کنید نیاز به بزرگسالانی دارید که از شما مراقبت و محافظت کنند. کودکان کنجکاو به بزرگسالان مراقب نیاز دارند. بنابراین، تغییر دیگری که در تاریخچه‌ی زندگی صورت گرفته تکامل شیوه‌ی مراقبت، از جمله مراقبتی است که توسط سالخوردگان ارائه می‌شود.

رابطه‌ی میان هوش، یادگیری و مراقبت در سایر حیوانات نیز دیده می‌شود. ناتالی اومینی، دانشمند علوم شناختی در موسسه‌ی ماکس پلانک در آلمان و همکارانش، تاریخچه‌ی زندگی جیجاق سیبری و کلاغ کالدونیای جدید را که پرنده‌هایی بسیار کوچک هستند بررسی کردند. گرچه نحوه‌ی تکامل این پرنده‌ها با انسان بسیار متفاوت است اما آن‌ها نیز توانایی‌های فوق‌العاده‌ای در زمینه‌ی یادگیری و استفاده از ابزارها دارند و تعداد نورون‌های مغزشان بالا است که نشانه‌ی داشتن مغزی بسیار تکامل‌یافته است. جوجه‌های جیجاق و کلاغ برای مدتی طولانی در آشیانه می‌مانند. اومینی و همکارانش متوجه شدند که جیجاق‌هایی که مدت طولانی‌تری با والدینشان زندگی ‌می‌کنند بهره‌ی هوشی بالاتری دارند و در بلندمدت از وضعیت بهتری برخوردارند. هر چند کلاغ‌های والد به طور مستقیم به جوجه‌‌هایشان چیزی آموزش نمی‌دهند اما جوجه‌هایشان را تحمل می‌کنند، به آن‌ها غذا می‌دهند و با گذاشتن چند تکه چوب کنارشان به آن‌ها فرصت بازی و یادگیری می‌دهند. (اگر شما هم در خانه مشغول کار هستید شاید فکر بدی نباشد که از کلاغ‌ها تقلید کنید و بچه‌ها را برای مدتی با چند تکه چوب و کمی خوراکی به حیاط بفرستید.)

دیگر پژوهش‌ها پیوند نزدیک میان مراقبت، هوش و یادگیری را تأیید می‌کنند. زیست‌شناس تکاملی، امیلی اسنل-رود و مردم‌شناس پزشکی، کلیر اسنل-رود معتقدند که جانوران کم‌سن، هم انسان‌ و هم حیوانات، خودشان بر اساس نشانگر‌های مختلف می‌توانند متوجه مقدار مراقبتی باشند که از محیط دریافت می‌کنند و رشدشان نیز بر همین اساس می‌تواند تغییر کند. وقتی حیوانات کم‌سن، از جمله کودک انسان، تشخیص می‌دهند که به‌خوبی از آن‌ها مراقبت می‌شود زمان کافی صرف فرایند بزرگ شدن می‌شود و بدن برای شکل‌گیری مغزی بزرگ و یادگیری بیشتر سرمایه‌گذاری می‌کند. اما نشانه‌هایی مبنی بر غیاب مراقبت می‌تواند به الگوی دیگری از رشد بینجامد، الگویی که برای وفق‌پذیری در محیط‌های نامساعد مناسب است و در آن نیاز به مراقبت کمتر است اما هوش هم نسبتاً کمتر پرورش داده می‌شود.

به نظر می‌رسد که افرادی که در سال‌های پایانی زندگی‌شان به سر می‌برند منابع بسیار مهمی از مراقبت برای انسان‌ها هستند و احتمالاً نقش مهمی در تکامل انسانی ایفا کرده‌اند. کریستن هاوکس، مردم‌شناس، این فرضیه را «فرضیه‌ی مادربزرگ» نامیده است. او نشان می‌دهد که در فرهنگ‌های شکارچی-گردآورنده مادربزرگ‌هایی که دوران یائسگی را پشت سرگذاشته‌اند یکی از منابع مهم مراقبت، به‌ویژه برای کودکان نوپا، محسوب می‌شوند. از آن جایی که مادران در فواصل نسبتاً کوتاهی بچه‌دار می‌شوند، مادر ممکن است درست در زمانی که یک کودک نوپا و محتاج توجه دارد، یک کودک شیرخوار هم داشته باشد. مادربزرگ‌ها می‌توانند بعد از آنکه نوزادان دوران شیرخوارگی را پشت سر گذاشتند وظایف مراقبتی را بر عهده بگیرند. کودکان در این مرحله همچنان آسیب‌پذیرند و حتی نیازهایشان از شیرخوارگی بیشتر هم شده است.  

به نظر می‌رسد که در تاریخچه‌ی زندگی انسان نوعی همزیستی وجود دارد: از یک سو کودکیِ بلند‌مدت امکان کاوش و یادگیری را فراهم می‌کند و از سوی دیگر وجود طیف وسیع‌تری از مراقبان از جمله افراد مسن، شکل‌گیری این کودکی را امکان‌پذیر می‌سازد. این مراقبان متعدد و متفاوت باید مسئولیت مراقبت از کودک را میان خود تقسیم کنند و برای بزرگ کردن کودک با یکدیگر همکاری کنند. این امر هم چالش‌انگیز است و هم مزایایی دارد.  سارا هاردی از دانشگاه کالیفرنیا در دیویس، جودیث بورکارت از دانشگاه زوریخ و مایکل توماسیلو از دانشگاه دیوک در کارولینای شمالی معتقدند که تعاملات اجتماعی انسان، ارتباطات و همکاری نیز می‌توانند ریشه در نحوه‌ی شکل‌گیری تاریخچه‌ی زندگی ما داشته باشند.

قبلاً مردم‌شناسان عقیده داشتند که انسان‌ها برای موفقیت بیشتر در شکار با یکدیگر همکاری می‌کردند. اما پژوهش‌های اخیر در فرهنگ‌های شکارچی-گردآورنده حاکی از آن است که در فواید شکار احتمالاً مبالغه شده است. واقعیت این است که مادربزرگ‌هایی که بدون سر و صدا مشغول جست‌وجو و جمع کردن موادغذایی از زمین بودند کالری‌های بسیار بیشتری از شکارچی‌های زورمند فراهم می‌کردند. در واقع، زاد و ولد تعاونی (اصطلاحی غیررمانتیک برای توصیف همکاری در بزرگ کردن بچه‌ها) احتمالاً نیاز به همکاری و هماهنگی‌های پیچیده‌تری از شکار دارد و البته از حیث تکامل انسانی نیز سودمندتر است. در فرهنگ‌های شکارچی-گردآورنده والدین غیرزیست‌شناختی اغلب به نوبت وظیفه‌ی نگهداری از کودک و حتی شیر دادن به او را بر عهده می‌گیرند.

گویی ما در دوران قبل از بلوغ و سال‌های بعد از یائسگی بیشتر از هر زمان دیگری انسان‌بودن را تجربه می‌کنیم. در این دوران از زندگی است که می‌توانیم به جای آن که مثل سایر نخستی‌سانان اغلب مشغول خوردن، جنگیدن، فرار کردن و تولید مثل باشیم (که البته برای انسان‌‌ها در میانسالی بسیار مهم‌اند) از موهبت یادگرفتن و یاد دادن بهره‌مند باشیم.

وجود مراقبان متعدد می‌تواند برای نوزدان نیز مشکل باشد. مادر زیست‌شناختی معمولاً آماده‌ی نگهداری از نوزاد است اما پدر، مادربزرگ و پدربزرگ و سایر والدین غیرزیست‌شناختی چطور خود را آماده می‌کنند؟ نوزاد انسان قبل از آن که به یک‌سالگی برسد معمولاً از نظر اجتماعی بسیار ماهر است. او می‌تواند با دیگران ارتباط چشمی برقرار کند، به دیگران اشاره کند، آن‌‌ها را وادار به توجه به شیء خاصی کند و رفتار دیگران را تقلید کند. تمامی این رفتارها و جذبه‌ی نوزاد به اغوا کردن بزرگسالان برای مراقبت از او کمک می‌کند. وقتی مراقبت از کودک اتفاق می‌افتد، خود این مراقبت می‌تواند امکان شکل‌گیری دیگر انواع تعاملات اجتماعی و همکاری را فراهم کند. مهارت‌های اجتماعی‌‌ای که به نوزادان کمک می‌کند دیگران را به مراقبت از خود جلب کنند فواید تکاملی آشکار دیگری نیز دارند. این مهارت‌ها می‌توانند شالوده‌ی همکاری ما در بزرگسالی نیز باشند. همان حساسیت‌های اجتماعی که به ما اجازه می‌دهند در کودکی جلب محبت مراقبان‌مان را بنماییم بعدها برای جلب محبت همکاران و رؤسایمان مفید خواهند بود.

***

بنابراین، یادگیری در دوران کودکی، کاوشگری، خلاقیت و مهارت‌های اجتماعی همه به این وابسته‌اند که ما مراقبان بزرگسال، از جمله مادر و پدربزرگ‌هایمان، را در کنارمان داشته باشیم. اما طرف دیگر داستان چگونه است؟ آیا سالمندان به جز نگهداری از کودکان‌ ما مشارکت خاصی در هوش منحصربه‌فرد انسانی دارند؟

وقتی درباره‌ی انتقال فرهنگ انسانی صحبت می‌کنیم (نکته‌ای که اگر منحصر به انسان نباشد در انسان‌‌ها به نحو ممتازی متفاوت از سایر گونه‌هاست)، کودکی و بزرگسالی هر دو دوره‌های حساسی در تاریخچه‌ی زندگی گونه‌ی ما به شمار می‌روند. ما بیشتر از هر حیوان دیگری اطلاعات و دانش را از نسلی به نسل بعد انتقال می‌دهیم. این فرایند سبب شده است که شیوه‌ی زندگی امروز ما با دوره‌ی پلیستوسن بسیار متفاوت باشد. سالمندان جایگاه ویژه‌ای در این فرایند دارند. در روند تکامل انسان، مادربزرگ‌های ماهری که در دل زمین به دنبال خوراکی‌های مغذی می‌گشتند نه تنها برای مغزهای کودکان همیشه گرسنه‌، کالری فراهم می‌آوردند بلکه این مغزها را با اطلاعات مهم نیز پر می‌کردند.

برخی از مهم‌ترین شواهد در دفاع از این ایده را در نهنگ‌های قاتل می‌توان دید. نهنگ‌های قاتل از جمله تنها پستانداران دیگری به غیر از انسان هستند که مادربزرگ‌هایشان بعد از یائسگی همچنان به زندگی ادامه می‌دهند. بچه‌نهنگ‌های قاتل حتی بعد از اینکه به بلوغ می‌رسند نزدیک مادر و مادربزرگ‌هایشان می‌مانند. اما این نهنگ‌ها همچنین از معدود گونه‌‌هایی هستند که واضحاً سنت‌های فرهنگی‌ای دارند که از مادربزرگ به نوه منتقل می‌شود. این سنت‌ها درست مثل سنت‌های برجای مانده از مادربزرگ‌های انسانی به غذا مربوط است. نهنگ‌های قاتل ترجیح دادن میگو یا شیردریایی را به نوه‌هایشان منتقل می‌کنند، همان‌طور که مادربزرگ‌های ما علاقه به کوکو‌ی سیب‌زمینی یا اسپاگتی را به ما منتقل می‌کنند. گروه‌های مختلف نهنگ‌های قاتل غذاهای متفاوتی می‌خورند. برخی از آن‌ها به سراغ کریل[ii] می‌روند و برخی دیگر ماهی را ترجیح می‌دهند. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که این سنت‌های غذایی از مسن‌ترها به جوان‌ترها منتقل می‌شود. در واقع، هنگام شکار، مادربزرگ‌ها سردمدار دسته‌ی نهنگ‌ها هستند. نهنگ‌های قاتل جوانی که مادربزرگشان در قید حیات است زندگی بهتری دارند، به‌ویژه در هنگام کمبود غذا. این مادربزرگ‌ها، مثل مادربزرگ‌های انسانی به بچه‌‌نهنگ‌های ضعیف و ناتوان کمک می‌کنند تا دوام بیاورند.

مایکل گورون، مردم‌شناس دانشگاه کالیفرنیا در سانتاباربارا، و همکارانش همچنین می‌‌گویند که سالمندان نقش آموزشی مهمی در تکامل انسان دارند. آن‌ها مدل‌سازی‌های ریاضی و مشاهدات فرهنگ‌های مختلف را با هم ترکیب کرده‌اند تا ارتباط میان تاریخچه‌ی زندگی، فرهنگ و آموزش را پیدا کنند. انسان‌ها برای رشد و شکوفایی باید بر مهارت‌های پیچیده از جمله جمع‌آوری غذا، شکار، پخت‌‌وپز، تربیت کودکان و ابزارسازی تسلط پیدا می‌کردند. بسیاری از این مهارت‌ها نیاز به سال‌ها تمرین دارند. معمولاً شکارچی‌ها تا قبل از رسیدن به میانه‌‌ی دهه‌ی چهارم زندگی‌شان به اوج مهارت‌هایشان نمی‌رسند. برای یادگیری یک مهارت پیچیده همچین نیاز به معلمان صبوری است که بتوانند دانش و فنی را که یاد گرفته‌اند به دیگران منتقل کنند.

اما نکته‌ی ظریف اینجاست که بسیار دشوار است که کاری را با بهره‌وری بالا انجام بدهید و هم‌زمان آن را به دیگری نیز آموزش دهید. این مشکل را می‌توان به‌روشنی در انجام کارهای خانه دید. پن‌کیک درست کردن در روزهای تعطیل وقتی که بچه‌ها می‌خواهند کمک کنند دو برابر زمان عادی طول می‌کشد. گورون و همکارانش متوجه شدند که بر اساس محاسبات ریاضی بهترین استراتژی تکاملی این است که اجازه دهیم افراد مسن به کودکان آموزش بدهند. آن‌ها می‌گویند باید اجازه دهیم افرادی که حداکثر بهره‌وری را دارند و در اوج خود به سر می‌برند بر انجام امور تمرکز کنند، و در عوض نوآموزان را در کنار افراد مسن قرار دهیم که هر چند دانش و تجربه‌ی بیشتری دارند اما معلمانی با بهره‌وری پایین‌تر هستند. آن‌ها با مرور بیش از بیست هزار مشاهده از بیش از چهل نقطه‌ی مختلف در سراسر جهان متوجه شدند که این دقیقاً همان الگویی است که در بسیاری از فرهنگ‌های شکارچی در دنیای معاصر به چشم می‌خورد. پدربزرگ و مادربزرگ‌های ۵۰، ۶۰ ساله به اندازه‌ی شکارچیان ۳۰ ساله قوی و موفق نیستند اما احتمالش بیشتر است که معلم باشند.

از این زاویه، نقاط ضعف هم می‌توانند نقاط قوت محسوب شوند. همان‌طور که کنجکاوی، سر و صدا و احساسی عمل کردن کودکان می‌تواند منجر به اکتشاف شود و ناتوانایی‌های آن‌ها را جبران کند، تجربه، صبر و مهارت‌های قصه‌گویی سالمندان نیز می‌تواند کند‌بودن و ضعیف‌بودنشان را بپوشاند. پژوهش‌های متعدد حاکی از آن است که ما در دهه‌ی پنجاه زندگی‌مان معمولاً شادتر یا حداقل رضایت‌مند‌تر از قبل هستیم و معمولاً تا زمانی که از نظر جسمی سالم باشیم این احساس ادامه پیدا می‌کند. شاید این رضایت ناشی از کنار گذاشتن تک‌روی‌های دهه‌های میانی زندگی باشد و در واقع ما را برای ایفای نقش مراقب، معلم، پاسدار سنت‌ها و ناقل حکمت و دانایی بهتر آماده می‌کند.

به نظر می‌رسد که همه‌ی این تحولات در تاریخچه‌ی زندگی با هم ادغام شده‌اند و معجون هم‌فرگشتی‌ای (coevolutionary) را درست کرده‌اند که به ظهور سریع انسان خردمند انجامیده است. دوران کودکیِ طولانی‌تر، اجتماعی‌‌تر و هوشمند‌تر به علاوه‌ی دوران سالمندی بلند‌مدت‌تر باعث می‌شود که بزرگسالانی ماهرتر داشته باشیم. این بزرگسالان به نوبه‌ی خود می‌توانند کالری‌های بیشتری تولید کنند و از عهده‌ی مراقبت و همکاری بیشتری برآیند که خود می‌تواند برای نسل بعد، دوران کودکیِ هوشمند‌تر و اجتماعی‌تری را فراهم کند.

دوران کودکی و سالمندی یعنی همان سال‌هایی که بیشترین آسیب‌پذیری و کم‌ترین بهره‌وری را در زندگی‌‌ سپری می‌کنیم، از نظر زیست‌شناختی برای پرورش بسیاری از توانمندی‌های ارزشمند و عمیقاً انسانی ما حیاتی هستند. این سال‌ها کاوش، خلاقیت، همکاری و هماهنگی، فرهنگ، یادگیری و آموزش را پرورش می‌دهند و تسهیل می‌کنند. گویی ما در دوران قبل از بلوغ و سال‌های بعد از یائسگی بیشتر از هر زمان دیگری انسان‌بودن را تجربه می‌کنیم. در این دوران از زندگی است که می‌توانیم به جای آن که مثل سایر نخستی‌سانان اغلب مشغول خوردن، جنگیدن، فرار کردن و تولید مثل باشیم (که البته برای انسان‌‌ها در میانسالی بسیار مهم‌اند) از موهبت یادگرفتن و یاد دادن بهره‌مند باشیم.

مراقبت از افراد آسیب‌پذیر، چه در کودکی و چه در سالمندی، به همه‌ی ما امکان شکوفایی می‌دهد. بحران کووید-۱۹ اهمیت و دشواری‌های این نوع از مراقبت را برای ما آشکار ساخته است. اما این همه‌گیریِ جهانی همچنین به ما این واقعیت را نشان داد که حتی قبل از شیوع این ویروس در مراقبت از کودکان و سالمندان حتی (یا شاید به‌ویژه) در کشورهای ثروتمند، خیلی موفق عمل نمی‌کرده‌ایم. گرچه اکنون مشاغل مراقبتی از کودکان و سالمندان را مشاغل «ضروری» می‌نامیم اما شاغلان در این حرفه‌ها همچنان حقوق ناچیزی دریافت می‌کنند و از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردار نیستند. مراقبت از نظر اقتصادی به چشم نمی‌آید و مراکز مراقبت از سالمندان و کودکان در اکثر جوامع توسعه‌یافته وصله‌ای ناجورند که از کمبود بودجه رنج می‌برند. بدتر از همه این است که ما کودکان و سالمندان را از یکدیگر و از خودمان جدا می‌کنیم. شاید پس از پشت سرگذاشتن این همه‌گیری جهانی بتوانیم قدر این نوآموزان جوان، باهوش و آسیب‌پذیر و مربیان باتجربه، دانا و دنیادید‌ه‌ی آن‌ها را به درستی بدانیم و بار دیگر مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها را با نوه‌هایشان دور هم جمع کنیم.

برگردان: آیدا حق‌طلب

آلیسون گاپنیک استاد روان‌شناسی و فلسفه در دانشگاه کالیفرنیا در برکلی است. از او کتاب‌های دانشمند و گهواره (۱۹۹۹)، نوزاد فیلسوف (۲۰۰۹) و باغبان و نجار (۲۰۱۶) منتشر شده است. آنچه خواندید، برگردان این نوشته با عنوان اصلیِ زیر است:

Alison Gopnik, Vulnerable yet vital, Aeon, 9 November 2020.