بیش از صد روز از شروع مسمومیت‌های سریالی در مدارس دخترانه ایران می‌گذرد و هرچند آمار دقیقی از تعداد دانش‌آموزان مسموم‌شده وجود ندارد، ولی مسئولان این تعداد را بالای هزار و ۲۰۰ نفر تخمین زده‌اند.در حالی‌که در دانش‌آموزان مسموم‌شده سرگیجه، سردرد، زجر تنفسی، گرفتگی و بی‌حسی عضلات و علائم نورولوژی گزارش شده، برخی از آنها گفته‌اند که ابتدا بوی نارنگی گندیده یا سبزی گندیده، تخم‌مرغ، سیر و حتی فاضلاب به مشام‌شان خورده است.
دکتر محمدرضا هاشمیان، فوق‌متخصص بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان مسیح دانشوری ۱۲ اسفند در مصاحبه‌ای با روزنامه “هم‌میهن” گفت: «هر کدام از این بوها نشان‌دهنده نوعی گاز است. اما آنچه به نظر می‌رسد، این است که در این اتفاقات از گازهای ترکیبی برای مسمومیت استفاده شده است.»
او تاکید کرده بود که برخی گازها برای بیهوشی یا لاپاراسکوپی استفاده می‌شوند، اما اینطور نیست که در دسترس عموم باشند.
در این میان، یکی از این گازها که در حوزه پزشکی استفاده میشود، گاز N2 است. وزارت بهداشت تایید کرده که گاز N2 در سم منتشرشده در مدارس قم وجود داشته است.
گاز N2 چیست و چطور باعث مسمومیت میشود؟
اکسید نیتروژن (N2O) که معمولاً به‌عنوان “گاز خنده” شناخته میشود، یک گاز بی‌حس‌کننده با خواص تسکین درد و ضد اضطراب است. بیش از ۲۰۰ سال است که از این گاز برای موارد پزشکی بخصوص در دندان‌پزشکی و زایمان استفاده میشود.
اکسید نیتروژن گازی بی‌رنگ است که بوی ضعیفی دارد.
بنا به اعلام نشریه بریتانیایی Drug Science نحوه دقیق عملکرد اکسید نیتروژن هنوز مشخص نیست. با این حال، سه راه اصلی وجود دارد که بدن تحت‌تأثیر این ترکیب قرار می‌گیرد. در مرحله اول، اثر ضد اضطراب این گاز با مسدود کردن انتقال‌دهنده‌های عصبی توسط گیرنده‌های GABAA ایجاد میشود. ثانیاً، این گاز اثر ضد‌درد دارد و منجر به آزادشدن نوراپی‌نفرین میشود که سیگنال‌دهی درد را در سراسر بدن مهار می‌کند. در نهایت، سرخوشی که هنگام مصرف دارو احساس میشود، به‌دلیل ترشح دوپامین است که با تحریک مسیر پاداش مغز ایجاد میشود. این اثرات در در غلظت‌های پایین‌تر رخ می‌دهد. وقتی کسی اکسید نیتروژن را استنشاق می‌کند، گاز به‌سرعت در جریان خون حل میشود و در عرض چند ثانیه به مغز می‌رسد.
معمولاً هجوم سرگیجه و سرخوشی گزارش میشود. به‌دلیل خاصیت بیهوشی این گاز، هماهنگی بدن و وضعیت آگاهی به شدت تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و افراد در معرض، در صورت عدم نشستن یا دراز‌کشیدن ممکن است زمین بخورند.
این اثرات کوتاه‌مدت هستند و در عرض دو دقیقه از بین می‌روند. در دوزهای بالاتر، استنشاق اکسید نیتروژن از ورود اکسیژن به ریه‌ها و در نتیجه جریان خون جلوگیری می‌کند. این وضعیت می‌تواند منجر به کمبود اکسیژن شود که در صورت تشدید، کشنده است. برخی از روش‌های استنشاق اکسید نیتروژن می‌تواند خطر ابتلا به کمبود اکسیژن را افزایش دهد. به‌عنوان‌مثال، استنشاق مستقیم یا استنشاق در فضای بسته یا پر‌کردن اتاق با این گاز.
افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی یا فشار خون غیرطبیعی ممکن است در معرض خطر بیشتری قرار بگیرند، زیرا افت سطح اکسیژن ناشی از استنشاق اکسید نیتروژن ضربان قلب را افزایش می‌دهد و می‌تواند باعث آریتمی (ضربان قلب) شود. این وضعیت می‌تواند منجر به ایست قلبی در افراد مستعد شود. مانند سایر داروها، مخلوط کردن اکسید نیتروژن با سایر مواد شیمیایی، خطرات آن را افزایش می‌دهد.
علاوه بر این، استنشاق بیش از حد این گاز می‌تواند منجر به کمبود ویتامین B12 شود. از آنجایی که ویتامین B12 برای حفظ سیستم عصبی ضروری است، قرار گرفتن بیش از حد در معرض آن می‌تواند منجر به آسیب عصبی شود. علائم آسیب عصبی شامل گزگز و بی‌حسی در انگشتان دست و پا و ضعف بازوها و پاها است. اما برخی از آسیب‌ها می‌توانند غیرقابل برگشت باشند.
قرارگرفتن در معرض دیگر مواد شیمیایی ناشناخته
علاوه بر گاز N2، مسمومیت با گاز اعصاب سارین یا Nerve Agent نیز نباید از نظر دور بماند. این گاز یک ماده شیمیایی است که در آفت‌کش‌ها یافت میشود. مسمومیت با این گاز ممکن است در حین رهاسازی عمدی برای ایجاد آسیب اتفاق بیفتد. اگر مقدار زیادی گاز اعصاب را استنشاق کرده باشید یا در معرض آن قرار گرفته باشید، این علائم ممکن است بلافاصله شروع شوند:
آبریزش بینی و چشم
تاری دید
سرفه، سنگینی قفسه سینه، خس‌خس سینه یا تنگی نفس
تهوع و استفراغ
درد شکم یا اسهال
خستگی، سردرد یا تعریق
انقباض عضلانی یا تشنج
اما چگونه افراد می‌توانند تشخیص دهند که در معرض یک ماده شیمیایی مضر قرار گرفته‌اند؟
یک بوی قوی شیمیایی یا یک ابر بخار قابل‌مشاهده می‌تواند به این معنی باشد که یک ماده شیمیایی در هوا وجود دارد. با این حال برخی از مواد شیمیایی سمی هیچ بو یا ابر بخاری ندارند.
قرارگرفتن در معرض مواد شیمیایی اندک می‌تواند باعث آبریزش چشم و سوزش چشم، بینی، گلو، سینه و پوست، سردرد، تعریق، تاری دید، معده درد و اسهال شود. حتی علائم خفیف ناشی از یک ماده شیمیایی مضر باعث ایجاد احساس اضطراب در افراد میشود. دشواری تنفس، سرفه، خس‌خس سینه، احساس ضعف تشنج و احتمالاً حتی مرگ از عوارض جدی‌تر است.
بهترین راه برای جلوگیری از قرارگرفتن در معرض این مواد این است که افراد منطقه آلوده‌شده را ترک کنند و به‌سرعت به هوای تازه بروند. بازگشت به منطقه‌ای که دارای آلودگی شیمیایی است، تا زمانی که توسط کارشناسان بررسی نشده باشد، خطرناک است.
در صورت مواجهه با مواد شیمیایی:
اگر یک ماده شیمیایی را تنفس کرده‌اید، بلافاصله به هوای تازه بروید.
اگر ماده شیمیایی لباس یا پوست را آلوده کرد، بلافاصله لباس را درآورید و پوست را با مقدار زیادی آب بشویید تا مواد شیمیایی از بین برود.
بلافاصله شستشوی چشم‌های در معرض یا تحریک‌شده را با آب معمولی یا آب نمک شروع کنید و حداقل ۲۰ دقیقه ادامه دهید.
افرادی که احساس بیماری می‌کنند باید فورا تحت مراقبت‌های پزشکی قرار گیرند.
اما آیا مسمومیت شیمیایی از فردی به فرد دیگر منتقل میشود؟
افرادی که فقط گاز شیمیایی تنفس می‌کنند و به‌سرعت از منطقه خارج می‌شوند، احتمالاً روی لباس یا پوست خود مواد شیمیایی ندارند. مسمومیت شیمیایی تنها در صورتی می‌تواند از فردی به فرد دیگر منتقل شود که لباس یا پوست فردی که در ابتدا در معرض آن قرار گرفته است با مقادیر زیادی گاز پوشانده شده باشد.
برای جلوگیری از انتشار مواد شیمیایی مضر:
در صورت وجود هرگونه احتمال آلودگی، لایه بیرونی لباس را بردارید. حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد از آلودگی یک فرد را می‌توان تنها با درآوردن لباس از بین برد.
از دست‌زدن به پوست یا لباس افراد آلوده خودداری کنید.
لباس‌ها و سایر وسایل آلوده باید در جایی دور از افراد دیگر قرار داده شوند (در صورت وجود در کیسه‌های پلاستیکی). سایر وسایلی که باید همراه با لباس در پلاستیک قرار گیرند عبارتند از ساعت، جواهرات، کیف پول، کلید، کیف پول و کیف. لنزهای تماسی را بردارید و آنها را دوباره داخل چشم قرار ندهید.
اگر از همراهان فرد مسموم هستید، از تنفس و نبض کافی او اطمینان حاصل کنید و استفراغ را در او تحریک نکنید. به افرادی که هوشیار و قادر به قورت‌دادن مایعات هستند باید ۱۲۰ تا ۲۲۰ گرم آب یا شیر داده شود.
اگر در معرض گاز اعصاب قرار گرفتیم چه کار کنیم؟
به طبقه بالای یک ساختمان بروید. فراموش نکنید که گاز اعصاب سنگین‌تر از هوا است و در مناطق کم ارتفاع مانند گودال‌ها و زیرزمین‌ها ثابت می‌ماند.
سعی کنید ابتدا نفس خود را حبس کنید تا بتوانید به نقطه امن‌تری برسید.
در اسرع وقت دوش بگیرید. موهای خود را بشویید. پوست خود را به آرامی بشویید. اسکراب نکنید، زیرا ممکن است باعث جذب بیشتر گازهای اعصاب در پوست شما شود.
تشخیص و درمان مسمومیت شیمیایی
در حالت معمول و کلی، پزشکان ممکن است بدون آزمایش خون، مسمومیت را تشخیص دهند. برای برخی افراد، تنها راه درمان تسکین علائم است، اما اکثر افرادی که در معرض تماس قرار می‌گیرند بدون درمان بهبود می‌یابند. کسانی که علائم جدی دارند (مانند مشکلات تنفسی شدید، تشنج یا کما) نیاز به بستری‌شدن در بیمارستان دارند.
با این همه با توجه به مطرح بودن فرضیه استفاده از “گازهای ترکیبی” در حملات به مدارس و همچنین عدم ارائه هر گونه اطلاعات دقیق از سوی مقامات رسمی و عدم انتشار نتایج آزمایشگاهی نمی‌توان با قطعیت راه‌هایی را برای درمان مسمومیت‌های ناشی از این حملات ارائه کرد.
محمدرضا هاشمیان، فوق تخصص بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان مسیح دانشوری، در مصاحبه خود با روزنامه “هم‌میهن” به این نکته اشاره کرده بود که این حملات با گازهای سمی ممکن است پیامدهای شدیدتر احتمالی نظیر مشکلات کلیوی و ریوی به همراه داشته باشند. او هشدار داده بود که از کنار این موضوع “نباید به راحتی” گذشت، زیرا این حملات “شروع ماجرا” هستند و باید مشخص شود که دقیقا چه اتفاقی رخ داده است.
