در حالی که هنوز سه سال از قرارداد ۲۵ ساله صادرات گاز ایران به ترکیه باقی‌مانده، ایران برای دومین سال در فصل زمستان با ناتوانی در تحویل گاز به ترکیه مواجه شده است. گزارشی از دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس انرژی.بهمن‌ماه سال گذشته ایران برای دو هفته صادرات گاز به ترکیه را متوقف کرد و صنایع و نیروگاه‌های برقی جنوب شرق ترکیه با کسری شدید گاز مواجه شدند. همان زمان جمهوری آذربایجان قطعی گاز ایران را با افزایش صادرات گازش به ترکیه جبران کرد.
اکنون شرکت گاز بوتاش ترکیه اعلام کرده است که ایران پیش‌تر با ارسال نامه‌ای مکتوب گفته است، از ابتدای سال جاری میلادی، حدود یک هفته پیش، تحویل گاز به ترکیه را ۷۰ درصد کاهش خواهد داد و وزارت انرژی ترکیه نیز روز شنبه ۱۷ دی‌ماه از قطع صادرات گاز ایران به ترکیه به مدت ۱۰ روز خبر داده است.
شرکت بوتاش می‌گوید، از ذخایر زیرزمینی گاز برای جبران کسری گاز برای بخش خانگی استفاده خواهد کرد، اما صنایع و نیروگاه‌های برقی شرق کشور با کسری گاز مواجه خواهند شد.
ایران در زمستان‌ها با کسری شدید گاز مواجه است و طی هفته‌های گذشته مجبور به مازوت‌سوزی گسترده در نیروگاه‌های برقی و صنایع کشور بوده که منجر به آلودگی شدید هوا شده است.
مسیر خطوط لوله گاز وارداتی ترکیه از روسیه نیز از میانه کشور و در امتداد غرب است و از طرفی پایانه‌های دریافت گاز مایع این کشور نیز در غرب کشور قرار دارد. به عبارتی، جمهوری آذربایجان تنها گزینه برای جبران کاهش صادرات گاز ایران به ترکیه است، چرا که خطوط لوله اصلی واردات گاز از ایران و جمهوری آذربایجان به شهر “ارزروم” ختم می‌شود و از آنجا به مناطق میانی و شرقی کشور توزیع می‌شود.
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
اما جمهوری آذربایجان برخلاف سال گذشته، امسال تعهدات گازی بیشتری برای مشتریان اروپایی دارد و دقیقا مشخص نیست آیا امسال نیز قطعی گاز تحویلی ایران را جبران خواهد کرد یا نه.
ناتوانی ایران و پیش‌دستی روسیه
تنها دو هفته پیش از اعلام ناتوانی ایران برای تحویل گاز به ترکیه، مقامات روسیه پیشنهاد تبدیل ترکیه به هاب گازی منطقه را ارائه کردند.
هفته گذشته نیز ترکیه قرارداد بلندمدت دریافت سالانه ۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز مایع (ال‌ان‌جی) در ترمینال‌های غرب کشور و ترانزیت آن از طریق خطوط لوله به بلغارستان را امضا کرد.
ترکیه طی سه سال گذشته صادرات گاز روسیه و جمهوری آذربایجان از خاک خود به اتحادیه اروپا را نیز اجرایی کرده و برای تبدیل به هاب گازی و کسب درآمد بیشتر از ترانزیت گاز تلاش می‌کند.
اما به نظر نمی‌رسد هدف روسیه از این پیشنهاد، ترانزیت گازش از طریق ترکیه به اروپا باشد، چرا که ظرفیت تنها خط لوله متصل‌کننده گاز روسیه از خاک ترکیه به اروپا (جریان ترک ۲) تنها سالانه ۱۶ میلیارد متر مکعب است و از کل این ظرفیت استفاده می‌شود و از سوی دیگر اتحادیه اروپا همزمان برای قطع وابستگی به گاز روسیه تلاش می‌کند.
دیگر آنکه روسیه برای صادرات گاز بیشتر از طریق خاک ترکیه نیازمند احداث خط لوله جدید از آب‌های ساحلی خود در دریای سیاه تا سواحل ترکیه و از آنجا به اروپا است و این کار سال‌ها طول خواهد کشید.
اما دو خط لوله دیگری که گاز روسیه را به شبکه داخلی خود ترکیه متصل می‌کند، یعنی “جریان آبی” و “جریان ترک ۱” با ظرفیت انتقال سالانه ۳۲ میلیارد متر مکعب، تنها با ۷۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند و درست به اندازه صادرات گاز ایران به ترکیه، ظرفیت مازاد دارند.
ترکیه می‌تواند گاز دریافتی از روسیه را در مناطق میانی و غرب کشور مصرف کند و کل گاز دریافتی از آذربایجان را نیز در شرق کشور مورد استفاده قرار دهد. بدین ترتیب، عملا گاز روسیه جایگزین گاز ایران خواهد شد.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
ترکیه ماه گذشته در جریان مذاکرات تبدیل این کشور به هاب گازی با روسیه درخواست تخفیف ۲۵ درصدی در قیمت گاز برای سال ۲۰۲۳ را ارائه داده که نشان می‌دهد نه تنها مذاکرات گازی دو کشور برای آینده‌ای نزدیک است، بلکه حداقل در کوتاه‌مدت بازار داخلی خود ترکیه را در نظر دارد.
همچنین ترکیه درخواست تاخیر در پرداخت پول گاز دریافتی از روسیه تا سال ۲۰۲۴ را ارائه داده و بخشی از پول گاز نیز با لیر ترکیه پرداخت خواهد شد.
گزینه‌های محدود برای روسیه و ترکیه
شرکت گازپروم روسیه که انحصار صادرات گاز از طریق خطوط لوله را در دست دارد، اعلام کرده است که سال گذشته میلادی صادرات گازش به بازارهای اروپایی، ترکیه و چین ۴۵ درصد افت کرده و به ۱۰۱ میلیارد متر مکعب سقوط کرده است. اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۱ مشتری ۱۵۵ میلیارد متر مکعب گاز روسیه بود و ۴۰ درصد گاز مصرفی خود را از روسیه تامین می‌کرد، اما سال گذشته میزان وابستگی اتحادیه اروپا به گاز روسیه به ۹ درصد کاهش یافت.
با توجه به نبود ظرفیت مازاد برای صادرات گاز روسیه به بازارهای جایگزین شرقی مانند چین، این کشور با ده‌ها میلیارد متر مکعب ظرفیت مازاد صادرات گاز مواجه است و با توجه به تحریم‌های اتحادیه اروپا، بازار ترکیه تنها بازار باقی‌مانده است که می‌تواند حداقل ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز بیشتری از روسیه جذب کند.
ناتوانی ایران برای اجرای تعهدات صادرات گازی خود به ترکیه می‌تواند راه را برای فسخ قرارداد، یا حداقل کاهش چشمگیر خرید گاز ایران توسط ترکیه باز کند؛ یا اینکه ترکیه مانند سال‌های گذشته علیه ایران به دیوان دادرسی بین‌المللی شکایت کرده و درخواست غرامت کند. شکایت قبلی ترکیه مربوط به اواسط دهه گذشته بود و موفق شد غرامتی ۱.۹ میلیارد دلاری از ایران به خاطر گران‌فروشی گاز دریافت کند.
در هر صورت، قرارداد ۲۵ ساله گازی ایران و ترکیه تا سه سال آینده به اتمام خواهد رسید و با توجه به اینکه اتحادیه اروپا به هر قیمتی در تلاش برای قطع کامل وابستگی خود به گاز روسیه است، رقابت ایران با روسیه برای تمدید قرارداد گازی با ترکیه بسیار سخت خواهد بود.
از سوی دیگر، از سال آینده میدان پارس جنوبی ایران که سهمی ۷۰ درصدی در تولید گاز کشور دارد، وارد نیمه دوم عمر خود خواهد شد و هر سال ۱۰ میلیارد متر مکعب از تولید آن کاسته خواهد شد؛ موضوعی که به شتاب رشد کسری گاز ایران در سال‌های پیش رو خواهد انجامید.
به غیر از روسیه، ترکیه نیز برای مناطق شرقی خود با محدودیت گزینه مواجه است، چرا که آذربایجان تفاهم‌نامه دو برابر کردن صادرات گاز به اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۲۷ را امضا کرده و عملا گاز مازادی برای جایگزینی ایران در مناطق شرق ترکیه ندارد.
ترکیه طی هفته‌های گذشته مذاکراتی با کشورهای آسیای میانه برای خرید یا ترانزیت گاز آغاز کرده، اما اجرایی شدن آن نیازمند احداث ۳ تا ۴ هزار کیلومتر خطوط لوله و ده‌ها میلیارد دلار سرمایه‌گذاری و یک دهه زمان است.
ترکیه از دو ماه آینده نیز تولید گاز از میدان ساکاریا در دریای سیاه را آغاز خواهد کرد و در نظر دارد تا دو سال آینده تولید سالانه گاز از این میدان را به ۱۰ میلیارد متر مکعب برساند. این میزان از گاز، معادل حجم گاز صادراتی ایران به ترکیه است. البته ناگفته پیداست که این میدان نیز در شمال غرب ترکیه قرار دارد و برای مصارف گاز غرب کشور در نظر گرفته شده و زیرساخت‌های انتقال گاز آن به شرق ترکیه وجود ندارد.
