باران های موسمی چند روزی است بخش های مختلف کشور را درگیر کرده و در این مدت حجم زیادی سیلاب در زمین جاری شده است، سوالی که در این مدت برخی اذهان را متوجه خود کرده این است که از این حجم سیلاب چقدر به نفع محیط زیست، مخازن سدها و منابع آبی زیر زمینی بوده است؛ که به نظر چندان موثر نبوده، سخنگوی صنعت آب اعلام کرد که سامانه بارشی که این روزها کشورمان را تحت تاثیر خود قرار داده گرچه متوسط بارش‌ها را بهبود داد، اما تاثیر خیلی مناسبی بر سدها نداشته و تنها حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ میلیون مترمکعب آورد آبی برای سدها به همراه داشته است.
این وضعیت درباره تالاب ها هم صدق می کند چون بنا به گفته کارشناس مدیریت تالاب ها؛ این سیلاب ها چندان تاثیری بر وضعیت بی آبی تالاب ها نداشته و فقط در موارد محدودی حجم بسیار کمی آب وارد برخی تالاب ها شده است که با توجه به گرم بودن هوا همین میزان آب محدود هم ماندگاری چندانی نخواهند داشت.
علی ارواحی در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا درباره اینکه سیلاب های اخیر چه تاثیری بر تالاب های کشور گذاشتند گفت: به طور مشخص اگر بخواهیم ببنیم که سیلاب های اخیر توانستند چه میزان تاثیر برروی تالاب ها بگذارند باید بگویم که هنوز به طور رسمی اطلاعاتی درباره حجم سیلاب اخیر دریافت نکرده ایم اما اطلاعات غیر رسمی به حجم ۲ میلیارد متر مکعب سیلاب اشاره می کند که از این حجم شاید حداکثر ۵ درصد آن توانسته به برخی از تالاب ها هدایت شود.
وی افزود: بررسی ها نشان می دهد که این میزان آب در برخی تالاب ها از جمله بختگان، طشک، کمجان، بندعلی خان، به میزان محدود به تالاب گاوخونی و بسیار ناچیزتر به تالاب پریشان رسیده است، همچنین مقدار بسیار ناچیزی آب هم به تالاب حوض سلطان در قم و شاید دریاچه نمک و تالاب جازموریان رسیده باشد.
وی اظهار داشت: با یک حساب سرانگشتی می توان دید که در مقایسه با حجم سیلاب، میزان آبی که به تالاب ها رسیده بسیار محدود است که دلیلش انسداد آبراهه ها، تغییر کاربری رودخانه ها، ساخت و ساز در بستر حریم رودخانه ها است که عملا باعث شده تالاب های ما به مراتب کمتر از آن چیزی که قابلیتشان در ذخیره سازی، کنترل و ذخیره آب است، آب دریافت کنند.
اطلاعات غیر رسمی نشان می دهد که حجم سیلاب های اخیر ۲ میلیارد متر مکعب است که از این میزان شاید حداکثر ۵ درصد آن توانسته به برخی از تالاب ها هدایت شود. وی گفت: میزان آبی که به تالاب ها منتقل شده است از یک طرف بسیار ناچیز است و از طرف دیگر به دلیل اینکه در فصل گرم سال قرار داریم پیش بینی می شود بعد از پایان بارش های حدی حداکثر یک تا دو هفته شاهد این باشیم که تالاب ها به شکل محدود لکه هایی از آب را در خود داشته باشند که به مرور آنها هم یا بر اثر تبخیر و یا نفوذ عمقی از بین می روند و تالاب دوباره به شرایط خشکش برمی گردد.
ارواحی گفت: یکی از کارکردهای تالاب ها ذخیره و کنترل سیلاب است همچنین می توانند حدت، شدت و سرعت بروز سیلاب را کاهش دهند و همزمان به تغذیه سفره های آبهای زیرزمینی کمک کنند که متاسفانه وقتی در نهایت شاهد این هستیم که شاید فقط ۵ درصد این منابع آبی به تالاب ها منتقل می شود عملا قسمت قابل توجهی از این منابع آب سیلابی از دست رفته و کمک چندانی نه به تالاب ها و نه به تغذیه آبخوان ها می کند.
حجم بالای رسوب و کاهش ظرفیت سازه های کنترلی
وی افزود: علاوه بر این همزمان با سیلاب شاهد انتقال حجم قابل توجهی از رسوبات هستیم این نشان می دهد که در بالادست آنطور که لازم است بر روی احیای پوشش گیاهی، جنگلی و مرتعی کار نکردیم متاسفانه جنگل ها و مراتع ما تخریب شدند و بهره برداری بیش از حد از آنها باعث شده شاهد تشدید فرسایش خاک در بالادست باشیم که این موضوع خودش موجب تشدید سیلاب به لحاظ حدت، سرعت و میزان رسوباتی که به پایین دست منتقل می کند، می شود.
کارشناس مدیریت تالاب ها ادامه داد: در ادامه این رسوبات باعث می شود که ظرفیت نگهداشت سازه های کنترلی سیلاب ها کاهش یابد و به مرور زمان شاهد این باشیم که متاسفانه آن میزان از ذخیره ای که پیش بینی می کردیم سدها و تالاب ها بتوانند کنترل کنند اتفاق نیفتد.
چرا سیلاب اخیر این حجم خسارت به همراه داشت
وی گفت: سیلاب های اخیر که در کشور اتفاق افتاده در مقایسه با سیلابی که سال های ۱۳۹۸ یا ۱۴۰۰ رخ داده حداقل تا الان حجمش به مراتب کمتر از آنها بود ضمن اینکه دوره بازگشت سیلابی که الان اتفاق افتاده در نقاط مختف کشور، به نظر می رسد که در بیشترین حالت از دوره بازگشت ۵۰ ساله تجاوز نکند حتی به مراتب هم کمتر، اما شاید اولین سوالی که برای ما پیش بیاید این است که چرا اینقدر حجم خسارات هم از نظر مالی و هم جانی بالا بوده است.
ارواحی افزود: اگر بخواهیم بررسی کنیم که چرا خسارات گسترده بوده، یک بخش آن بر می گردد به اینکه ما گستردگی جغرافیایی سیلاب ها را در کشور داشتیم مثلا بیش از ۲۰ استان کشور درگیر این سیلاب ها بودند که در مقایسه با سیلاب های قبلی که عمدتا ۵ تا ۶ استان به طور چشمگیر درگیر می شدند بسیار زیاد است، مطلب بعدی این است که داریم به مرور این را می بینیم که بارش های حدی یا همان بارش های مونسون دارد با تواتر و تناوب کمتری در کشور اتفاق می افتد که یک پیام مشخص برای ما دارد و آن اینکه اثرات تغییر اقلیم دارد بیشتر از قبل خودش را نشان می دهد و متاسفانه در کشور با این مساله هماهنگ نشدیم، یعنی کاری نکردیم که این اثرات کاهش یابند، از طرفی شاهد خشکسالی در کشور هستیم و از طرف دیگر با بهره برداری بیش از حد از منابع آبی تجدید پذیر و توسعه نامتوازن در کشور به سمت بحرانی شدن منابع آبی پیش می رویم در واقع مصرف ما با منابع در دسترس همخوانی ندارد از سوی دیگر اثرات تغییر اقلیم و بروز آنرا به عنوان یک واقعیت نپذیرفتیم و خود را با آن هماهنگ نکردیم.
زمان و مکان بروز سیل دقیق اطلاع رسانی شود
وی ادامه داد: از سوی دیگر خساراتی که اتفاق افتاد نشان می دهد که سامانه های پایش و هشدار هوشمند سیلاب آنطور که شایسته است در کشور ما عمل نمی کند، یعنی به طور مشخص دیدیم که مردم و بخش های مختلف در بروز سیل از جمله استهبان فارس و سیستان و بلوچستان غافلگیر شدند، البته تا حدودی شاهد اطلاع رسانی گسترده بخش های متولی در خصوص بروز سیلاب بودیم اما لازم است که به مردم و عموم مخاطبان به طور تقریبی زمان و مکان وقوع سیل اطلاع رسانی شود در حالی که در اطلاع رسانی های اخیر اتفاقی که افتاد این بود که به طور عمومی و کلی گفته می شد که در کشور سیلاب هایی اتفاق می افتد و از حضور در مسیل ها، مسیرها و بستر رودخانه ها اجتناب کنید.
شاخص آب تجدید پذیر در بیشتر دشت ها و حوضه های آبریز ما به شدت افت کرده و داریم به سرعت به شاخص بحران آب نزدیک می شویم و منابع آب تجدید پذیر خود را از دست می دهیم. وی افزود: یک پیامدی که می تواند این شکل اطلاع رسانی کلی داشته باشد این است که ممکن است به مرور اعتماد مردم نسبت به این شکل اطلاع رسانی کم رنگ تر شود چون زمان و محل تقریبی وقوع سیلاب به مردم معرفی نمی شود به همین خاطر امکان دارد کمتر شاهد توجه جدی به این شکل از اطلاع رسانی ها باشیم پس نیاز داریم روی سامانه های پایش و هوشمند سیلاب بیش از پیش تمرکز کنیم و تا حد امکان اطلاع رسانی دقیق تری به مردم ارائه کنیم.
اثربخشی راهکارهای طبیعت محور در مدیریت و کنترل سیلاب ها بسیار تاثیرگذار است
کارشناس مدیریت تالاب ها گفت: موضوع دیگری که در سیلاب اخیر با آن روبرو بودیم این بود که نشان می دهد همچنان به راهکارهای طبیعت محور کم توجهی می شود، عمده آبراهه ها و بستر رودخانه ها دیگر امکان هدایت جریان های سیلابی را به سازه های کنترلی یا تالاب ها ندارند که علت آن هم به ساخت و سازهای غیر مجاز در بستر و حریم رودخانه ها و آبراهه ها بر می گردد که موجب انسداد مسیرهای سیلابی شده اند، این موضوعی است که بارها و بارها درباره آن صحبت شده اما همچنان به آن توجهی نمی شود.
وی تاکید کرد: باید یادآور شد که اثربخشی راهکارهای طبیعت محور در مدیریت و کنترل سیلاب ها بسیار تاثیر گذار است اما متاسفانه چندان به آن توجه نمی شود، موضوع آبخیزداری، آبخوانداری در بالادست، تقویت پوشش گیاهی، جنگلی و مرتعی، تثبیت حد حریم و بستر رودخانه ها و تالاب ها، تمهیداتی که بتواند مانع انتقال رسوبات در پایین دست شود، عملیات حفاظت از خاک در بالادست و موارد این چنینی می تواند در کنار سازه های کنترلی نقش موثری در کنترل سیلاب داشته باشد.
به دانش بومی کم توجهی می کنیم
ارواحی اظهار داشت: متاسفانه همچنان به دانش بومی کم توجهی می کنیم، قنات ها و آب بندهایی که ایرانیان باستان از گذشته به عنوان راهکارهایی برای مدیریت منابع آب و کنترل سیلاب همیشه به آن توجه داشتند دهه های متمادی به آنها بی مهری شده به طوری که بخش زیادی از قنات ها تخریب شدند در حالی که قنات ها می توانند کنترل سیلاب، ذخیره سازی منابع آب ناشی از سیلاب ها آنهم در نقاطی که ارتفاعات و دامنه ها به دشت ها متصل می شوند تاثیر بسیار داشته باشند.
وی گفت: انجام مجموعه این اقدامات می تواند کمک کند که میزان خسارات ناشی از سیل به مراتب کاهش یابد و همزمان شاهد تغذیه آبخوان ها و منابع آب زیرزمینی در کشور باشیم آنهم خصوصا در شرایطی که شاخص آب تجدید پذیر در بیشتر دشت ها و حوضه های آبریز ما به شدت افت کرده و داریم به سرعت به شاخص بحران آب نزدیک می شویم و منابع آب تجدید پذیر خود را از دست می دهیم.
ارواحی تصریح کرد: امیدواریم به این مساله توجه شود که حفظ تالاب ها و حریم آنها و حفظ حریم رودخانه ها چقدر می تواند به کاهش خسارات به زیرساخت های شهری، روستایی و اراضی کشاورزی کمک کند که با این روند هزینه کمتری هم متوجه دولت و هم مردم می شود.
